Cabaret Voltaire (1)

Waarom noemt een experimentele popband uit Sheffield zich midden jaren zeventig Cabaret Voltaire? Uit enthousiasme voor dada. Geïnspireerd door dada. Door een gevoel van verwantschap met dada. Dada als mentaliteit, open voor experiment, open voor het doorbreken van ingesleten patronen, op zoek naar nieuwe waarden. Op de popband Cabaret Voltaire kom ik in een later bericht terug. Nu eerst iets over het ontstaan van dada in die beroemd geworden kunstenaarskroeg Cabaret Voltaire aan de Zürichse Spiegelgasse, die overigens maar een krap half jaar bestaan heeft. In zijn hoogtijdagen bracht het een spektakel van luide, provocerende voordrachten, begeleid door grote trom, ratels en ander lawaaigerei, modern-klassieke muziek, experimentele dichtvormen, en geïmproviseerde dansen met maskers in bizarre kostuums. Maar dat spektakel was er niet meteen – het cabaret begon een stuk
beschaafder. Een korte geschiedenis.

In Europa woedt de Eerste Wereldoorlog. Behalve in een paar neutraal gebleven landen, waaronder Zwitserland. Vooral Zürich blijkt een geliefd toevluchtsoord voor veel internationale schrijvers en beeldende kunstenaars.

Voorgeschiedenis: München 1913. De schrijver en theaterman Hugo Ball ontmoet de actrice Emmy Hennings. Ze worden een stel. Ze maken er kennis met de geneeskunde- en literatuurstudent Richard Huelsenbeck. Eind 1914 verhuizen Ball en Hennings naar Berlijn, Huelsenbeck volgt. In Berlijn organiseren ze literaire anti-oorlogsavonden, die opvallend fel van toon zijn. Huelsenbeck draagt er zijn later beroemd geworden ‘negergedichten’ al voor (gedichten van ‘Afrikaans’ klinkende woorden), die hij begeleidt met slagen op een grote trom. Ball en Hennings verruilen Berlijn in mei 1915 voor Zürich, waar ze deelnemen aan een bestaand cabaret. Cabarets waren er in Duitsland en Zwitserland sinds begin 20^e eeuw, overgewaaid vanuit Parijs. Maar al snel krijgen Ball en Hennings genoeg van de clichématige invulling van de voorstellingen, en willen nu een eigen cabaret beginnen, gericht op literatuurvoordrachten en muziekuitvoeringen. Begin 1916 vinden ze daarvoor een podium in de kroeg ‘Meierei’ van een Hollandse uitbater, die er al eerder een cabaret (‘Pantagruel’) onderdak had geboden. Het doel is onafhankelijk artistiek amusement, van een hoger niveau dan het platte vermaak van de meeste cabarets. Het persbericht van Hugo Ball luidt:

Cabaret Voltaire. Onder deze naam heeft zich een gezelschap jonge kunstenaars en literaten gevestigd, die als doel hebben een centrum voor artistiek amusement te scheppen. Het principe van het cabaret is, dat er bij de dagelijkse samenkomsten muzikale en literaire voordrachten van de als gasten aanwezige kunstenaars plaatsvinden, en daarbij wordt de jonge kunstenaars­gemeenschap van Zürich uitgenodigd om zonder voorbehoud van een bijzondere richting met voorstellen en bijdragen te verschijnen.

Cabaret Voltaire wordt op 5 februari 1916 geopend. Op de avonden komen al meteen kunstenaars uit verschillende landen af, waaronder de Elzasser Hans Arp, en de Roemenen Tristan Tzara en Marcel Janco. De voorstellingen staan in het teken van moderne kunst – voordachten van moderne Duitse, Franse en Russische literatuur, en piano-uitvoeringen door Ball van eigentijdse componisten als Liszt, Debussy en Rachmaninov. Het podium wordt omlijst met schilderijen en prenten in de stijlen van de actuele stromingen: kubisme, futurisme, expressionisme.

Hugo Ball & Emmy Hennings