DADA & muziek: Marcel Duchamp

Ja, ook Marcel Duchamp had ideeën voor muzikale composities. Of anders gezegd: Marcel Duchamp had óók ideeën voor muzikale composities – geheel in lijn met zijn ideeën voor zijn beeldende werk.

Erratum Musical

Tijdens Kerst en Oud en Nieuw 1913 was Duchamp bij zijn ouders thuis in Rouen, Normandië. Zijn jongste zusjes Yvonne en Magdeleine waren er ook. Hij bedacht een muzikaal spel waarbij hij zijn zusjes graag wilde betrekken. Duchamp had een tekst gekozen voor een muziekstuk dat hij ging componeren. Die tekst luidde:

Faire une empreinte marquer des traits une figure sur une surface imprimer un sceau sur cire

(Een afdruk maken, met lijnen een figuur op een oppervlak markeren, een waszegel drukken)

Die tekst, daar ging het niet om. Die had hij uit een woordenboek opgediept, als omschrijvingen van het woord ‘imprimer’ (drukken, afdrukken). Neutraal, anti-sentimenteel zou je kunnen zeggen. Ook wel komisch om zo’n droge tekst op muziek te zetten. Hij splitste die tekst op in vijfentwintig lettergrepen, waarvoor evenveel noten bedacht moesten worden, en dat drie keer: voor zijn zusjes en hemzelf. Hij noteerde vijfentwintig noten (inclusief kruisen, mollen en G- en F-sleutels) op kaartjes. Die stopte hij in een hoed en haalde ze er een voor een uit (of liet dat zijn zusjes doen); dat werd nog twee keer herhaald. Vervolgens werden ze op muziekpapier genoteerd – en uitgevoerd, gezongen door Yvonne, Magdeleine en Marcel.

         

Het stuk noemde hij Erratum Musical, een ‘muzikale dwaling’ of ‘muzikale drukfout’. Over de uitvoering is niets bekend. De noten kennen geen variatie in duur of geluidssterkte, er is geen maatindeling, geen ritme. Ook is niet bekend of de drie verschillende partijen na elkaar of tegelijk moesten worden gezongen. Een interpretatie van dit stuk is te horen in de audioclip hieronder, waarin eerst de afzonderlijke partijen (Yvonne, Magdeleine, Marcel) te horen zijn, en daarna in samenzang, per twee en per drie.

 

Dit idee, waarbij het toeval bepalend is voor de compositie, toverde Duchamp niet plotseling uit zijn hoge hoed. Hij was in die jaren, en dan met name 1913, veel bezig met theorieën over, onder andere, het inzetten van toeval in verschillende uitingsvormen, zoals in zijn beeldende werk, en nu dus ook in zijn muziek.

3 Stoppages Étalon

In datzelfde jaar was hij op het idee gekomen voor zijn 3 Stoppages étalon (3 Standard Stoppages, ‘3 Standaard stopsels’): volgens het gebruikelijke verhaal* knipte hij drie stukken draad in de lengte van 1 meter, en liet ze na elkaar van een meter hoogte op blauw geschilderde stukken linnen vallen, waarna hij de draden in hun nieuwe positie met vernis op de drie doeken vastlijmde. De door het toeval ontstane vormen van de licht golvende lijnen waren voor hem van grote betekenis. De standaard van 1,00 meter, geijkt op de lengte van een zorgvuldig geconserveerde staaf van 90% platina en 10% iridium, was berekend op basis van de omtrek van de aarde (een tien miljoenste van een halve meridiaan). Duchamp had met zijn drie vervormde meters nieuwe maateenheden tot stand gebracht, al waren het wel zijn persoonlijke, particuliere maateenheden: het waren maten waar hij mee kon werken. Maten die ingaan tegen de standaard, elementen die vaststaande waarden ondergraven. Dat paste hij toe op de taal, op zijn beeldende werk – denk aan zijn benadering van traditionele beeldende kunst met zijn readymades, of aan zijn omgang met het traditionele lijnperspectief – en ook op de muziek. Voor het concept van deze 3 Standaard stopsels had hij overigens een mooie benaming: ‘ingeblikt toeval’.

(*Toelichting op ‘het gebruikelijke verhaal’: daar bestaan twijfels over, want: een stuk naaigaren van een meter lang valt van een hoogte van een meter gewoonlijk niet in die licht golvende vorm neer, maar in een lijn met veel kleinere golfjes, tenzij de draad met vernis verstevigd is, wat goed mogelijk is; de stukken draad zijn niet alleen met vernis op het doek bevestigd, maar lopen aan de uiteinden door gaatjes onder het doek door om aan de achterkant extra bevestigd te worden, dus dan zijn ze in feite langer dan een meter. Dat past overigens ook wel weer bij Duchamps vaker voorkomende praktische manipulaties van zijn theoretische uitgangspunten).

With Hidden Noise

Een mysterieus werk van Duchamp mét geluid, ook een soort ‘ingeblikt toeval’, is het volgende: tussen twee koperen plaatjes is met vier lange bouten een bolletje touw geklemd. Voordat Duchamp het object dichtschroefde, vroeg hij zijn bevriende verzamelaar Walter Arensberg in New York een voorwerp in de holte van het bolletje touw te stoppen. Dat mocht van alles zijn. Duchamp wilde niet weten wat het was, en Arensberg zou het geheim houden. Tot op de dag van vandaag is onbekend wat er in het object zit – het kan evengoed een munt zijn als een diamant, volgens Duchamp – in elk geval maakt het geluid als je het op en neer beweegt. Hij gaf het de titel With Hidden Noise (À bruit secret, 1916).

Al was Marcel Duchamp zelf niet muzikaal geschoold, belangstelling voor muziek – en de nodige kennis ervan – had hij van huis uit meegekregen; zijn zusjes Yvonne en Magdeleine speelden piano en viool. Bovendien was hij bevriend met de muzikaal onderlegde Gabrielle Buffet-Picabia (de vrouw van kunstenaar Francis Picabia), en met componisten als Satie, Varèse, en later John Cage.

holle muziek voor doven

Een van zijn notities luidt: ‘Kun je horen door te luisteren?’ Een andere notitie omschrijft de teneur van zijn muzikale concepten, in het Frans: ‘Exercices de musique en creux pour sourds’. ‘Creux’ betekent hol, of holte, dus daarmee zou het zinnetje betekenen: ‘Oefeningen in holle muziek voor doven’. Wat moet je je bij ‘holle muziek’ voorstellen? Als ik denk aan ‘hol’ of ‘uitgehold’, dan denk ik aan karig, minimaal, een elementaire reeks tonen. Of aan hol in de zin van leeg, inhoudsloos, betekenisloos, of emotieloos. En ‘doven’? Mensen die niet kunnen horen, die doof zijn, maar ook: mensen die muzikaal doof zijn, die geen oor hebben voor muziek.

Nog twee toepasselijke aantekeningen: ‘Gegeven een afgesproken/conventioneel aantal muzieknoten, ‘hoor’ dan alleen de groep van degene die niet gespeeld worden’. En: ‘Holle muziek: van een (akkoord) groep van 32 noten bv. op de piano geen emotie meer, maar opsomming door de koude gedachte aan 53 andere noten die ontbreken. Enk. Toelichtingen plaatsen’. Hiermee is al duidelijk dat Duchamp muziek op een sterk conceptuele manier benaderde. Los van elke emotie.

Erratum Musical 2

Zijn volgende compositie La Mariée mise à nu par ses célibataires même. Erratum Musical (The Bride Stripped Bare by Her Bachelors Even. Erratum Musical) is een stuk complexer. Laten we dit muziekstuk Erratum Musical 2 noemen, en het vorige Erratum Musical 1.

Erratum Musical 2 bestaat uit een experiment met een aantal wagentjes op wieltjes, een set van 85 balletjes en een grote trechter. De balletjes zijn genummerd van 1 tot en met 85, het totaal aantal pianotoetsen van de piano die Duchamp kennelijk tot zijn beschikking had (piano’s hadden destijds al standaard 88 toetsen, maar ze waren er ook nog met 85). Deze compositie is ook weer verdeeld over twee muziekbladen. De notenbalken van deze bladen zijn deze keer niet gevuld met muzieknoten, maar met nummers. De nummers staan voor de opeenvolgende pianotoetsen van links naar rechts. In de kantlijn staan nog letters en romeinse cijfers. Op één van de bladen staan tekstregels genoteerd, instructies voor de uitvoering van dit experiment. Ter verduidelijking heeft Duchamp er nog een tekeningetje bij gemaakt van een serie wagentjes, gemarkeerd met de letters B, C, D, E en F, en een trechter gevuld met balletjes.

Het volgende was de bedoeling: de trechter bevindt zich boven de open wagentjes; die trechter wordt met de lading van de 85 genummerde balletjes gevuld; de wagentjes worden met wisselende snelheid onder de trechter door gevoerd en ontvangen de balletjes die één voor één de trechter verlaten. Een soort lotto. Als alle 85 balletjes in de wagentjes tot rust zijn gekomen, worden de nummers van de balletjes per wagentje achter elkaar op de notenbalken genoteerd – dan heb je één muzikale, zoals Duchamp noemde, ‘periode’. Dan kan de trechter opnieuw gevuld worden met de balletjes en wordt het procedé herhaald voor de volgende periode. Dat procedé kan eindeloos worden herhaald, het stuk is dus in principe ‘onvoltooibaar’.

Er is iets geks in de vastlegging van deze toevalscompositie. Als je, bijvoorbeeld, vijf wagentjes onder de trechter door laat lopen en de 85 balletjes over de vijf wagentjes laat verdelen, dan kun je per wagentje de nummers van de balletjes noteren. Maar dat komt niet overeen met Duchamps notatie op het muziekpapier. De letters C, D, E, F etc. staan voor de afzonderlijke wagentjes. Die letters worden op de muziekbladen per twee gecombineerd tot een periode, aangeduid met een romeins cijfer.

En daar klopt iets niet. De 85 balletjes zijn telkens verdeeld over twee wagentjes, aangeduid met twee letters, in dit geval C en D, meer niet. Bij de volgende notenbalken zijn de balletjes ook weer verdeeld over twee letters, E en F. Volgens deze notatie kon Duchamp volstaan met twee wagentjes, die hij bij elke volgende periode andere letters gaf, in alfabetische volgorde. Hij had voor deze uitvoering dus maar twee wagentjes nodig!

Dan is er nog een dilemma. De bovenste notenbalken, met het romeinse cijfer I ervoor, laten de letters A en B zien, met onduidelijke indicaties. Bij die notenbalken staan de G- en F-sleutels weergegeven. (Voor de duidelijkheid: in de G-sleutel (ook wel: vioolsleutel) worden de hogere tonen weergegeven, globaal gezien de rechterhelft van de piano, in de F-sleutel (ook wel: bassleutel) de lagere tonen, de linkerhelft van de piano; zie afbeelding). Wat moeten we met die G- en F-sleutels? Moeten ze toegepast worden op de notenbalken met C en D, E en F etc.? In dat geval zou Duchamp teruggrijpen op een muzikale traditie – iets waar hij zich juist tegen verzette. Misschien wilde hij zijn toevalsprincipe loslaten op een traditionele basis – notenbalken met G- en F-sleutels – zodat zijn afwijkende compositiemethode goed uit de verf zou komen tegen een conventionele achtergrond. Maar ik denk het niet. Die G- en F-sleutels hebben namelijk geen enkele zin, want de hoge en lage tonen zijn willekeurig over de wagentjes, en dus over de notenbalken, verdeeld. De door Duchamp genoteerde sleutels achter ‘periode’ I, die blijven voor mij een raadsel.

De notatie van de cijfers op deze twee muziekbladen van Erratum Musical 2 is het gevolg van toevallig verkregen resultaten van een herhaald uitgevoerd concept. Zo is op een koele, zakelijke manier een muziekstuk ‘gecomponeerd’. Een bijzonder kenmerk daarvan is dat elke toon in een periode (door één set genummerde balletjes) maar eenmaal voorkomt; herhaling van tonen of tonenreeksen is dus in principe uitgesloten. Dit vergt veel van de luisteraar, want die kan zo geen beroep doen op geruststellende aanknopingspunten als akkoorden of harmonieën, laat staan herhaalde patronen. Duchamps muziek is ‘hol’, voor ‘dove’ luisteraars, want die horen geen muziek.

Had Duchamp ook ideeën voor de uitvoering van dit stuk? Ja, want ook hierin voorziet zijn toelichting op het tweede blad. Daar heeft hij geschreven: ‘voor specifieke muziekinstrumenten (mechanische piano, mechanisch orgel, of andere nieuwe instrumenten waarvoor een virtuoze tussenpersoon overbodig is); de volgorde is [naar believen] uitwisselbaar; de tijd die de romeinse cijfers van elkaar scheidt zal waarschijnlijk constant (?) zijn maar die zal ook per uitvoering kunnen verschillen; behoorlijk nutteloze uitvoering trouwens.’ Duchamp geeft dus aanwijzingen voor een uitvoering die hij ‘behoorlijk nutteloos’ vindt. ‘Nutteloos’ omdat het hem vooral om het concept gaat. Maar áls iemand het wil (laten) uitvoeren, dan zo onpersoonlijk en mechanisch mogelijk. Geen virtuoos als vertolker, maar een machine, zoals een pianola. Want elke vertolker, hoe virtuoos ook, geeft een interpretatie van de muziek. En elke interpretatie – bijvoorbeeld zacht, gevoelig of juist hard, onstuimig – beïnvloedt de beleving van de luisteraar, die emotioneel door het spel geraakt kan worden. Dat wilde Duchamp vermijden. Hierbij een uitvoering door een pianola:

 

Een hedendaagse uitvoering met wagentjes, balletjes, trechter en piano:

muzikale sculptuur

Duchamp bedacht ook nog een ‘Muzikale sculptuur: Aanhoudende geluiden die verschillende vertrekpunten hebben die een voortdurende geluidssculptuur vormen’. Dus: je staat in een ruimte waarin uit verschillende hoeken tonen of geluiden samenkomen in één beperkte ruimte, die je dan als een sculptuur ervaart. Zou dit realiseerbaar zijn? Hierbij een interpretatie.

 

avontuur van de geest

Conceptuele muziek had voor Duchamp te maken met een mentale manier van luisteren, en met een zintuiglijke en esthetische indifferentie, net als in zijn beeldende werk. Die indifferentie – indifferent moet je hier niet zien als onverschillig, maar eerder als neutraal, vrij van waarden, betekenissen en esthetiek – was voor hem een belangrijk uitgangspunt van zijn werk. Zijn ideeën over muziek zijn in die zin te vergelijken met zijn readymades, denk aan zijn flessenrek Porte-bouteilles (1914), zijn sneeuwschep met de titel In Advance of the Broken Arm (1915), of zijn urinoir Fountain (1917). Duchamp had het zelfs over de ‘schoonheid van indifferentie’, hij stond een ‘totale afwezigheid van goede of slechte smaak’ voor, ‘in feite een complete anesthesie’ (gevoelloosheid). Het denken stond voor hem boven het doen – creatieve uitingen moesten voor hem een ‘avontuur van de geest’ zijn.

pianostemmer

Een mooi voorbeeld van muzikale indifferentie is zijn idee om een pianostemmer op het podium aan het werk te zetten. Duchamp had hierover de volgende notitie gemaakt: ‘De pianostemmer – laat een piano op het podium stemmen – EEEEEEEEEEEE of Maak een film van de stemmende pianostemmer en laat de akkoorden op een piano synchroniseren. of eerder het stemmen van een verborgen piano synchroniseren – of Laat een piano op het podium in het donker stemmen. laat het technisch doen en vermijd elke muzikaliteit’.

nominalisme

Om Duchamps muziek in de context van zijn overige werk te begrijpen, geldt het voor hem belangrijke begrip ‘nominalisme’. Nominalisme heeft te maken met het letterlijk nemen van een beeld, een woord of groep woorden, buiten elke context of betekenis om. Zo kon Duchamp woorden in een grammaticaal correcte samenhang plaatsen, maar zonder logica of betekenis, bijvoorbeeld door klankovereenkomsten. De readymade is daar ook een voorbeeld van. Een urinoir verliest zijn functie en betekenis als het uit zijn context (plasgelegenheid voor mannen) gehaald wordt. Gekanteld op een sokkel is het geen urinoir meer. Een toegevoegde titel, Fountain, geeft het gebruiksvoorwerp een nieuwe context en betekenis, waarmee het terechtkomt in de groep ‘fonteinen’. Op een vergelijkbare manier benaderde hij de muziek. Hij ontdeed de muziek van zijn conventionele functies (zoals harmonie en ritme) door middel van het gebruik van toeval en een onpersoonlijke, mechanische manier van werken. Zoals Pieter de Nijs treffend omschrijft: ‘Duchamp viel geregeld terug op een proces van dislocatie of dissociatie: hij isoleerde klanken, woorden en beelden uit hun grammaticale, logische of alledaagse omgeving en presenteerde ze in een nieuwe context.’ Met zijn nominalisme wist Duchamp traditionele kunstvormen te ontdoen van vertrouwde betekenissen, emoties en sentimenten.

fietser

En dan het volgende: op een blad muziekpapier tekende Duchamp een fietser die een steile helling beklimt. Hij gaf het de titel Avoir l’apprenti dans le soleil (‘De leerling de zon in krijgen’). Weer een typische Duchamp-titel, waarbij beeld en titel los van elkaar lijken te staan. De fietser zwoegt om omhoog te komen – bestijgt hij een toonladder, als een soort Jakobsladder om iets van de wijsheid van de hemel (of de zon) op te vangen? Laat de tekening vooral raadselachtig blijven.

John Cage

Duchamps werk en denken was, vooral vanaf de jaren vijftig, van grote invloed op latere kunstenaars van verschillende disciplines. Denk aan conceptuele kunst, fluxus, popart, postmoderne kunst en een kunstenaar als Jean Tinguely. Maar vooral de componist John Cage, die het gebruik van toeval als een van zijn leidende principes hanteerde, was beïnvloed door Duchamp, vanaf het eind van de jaren twintig al. Hij experimenteerde met geluiden uit huishoudelijke apparaten en diverse materialen, bedacht dat je allerlei dingen op en tussen de snaren van een piano kon stoppen (‘geprepareerde piano’), en componeerde zijn 4’33’’, een stuk voor een pianist die gedurende 4 minuten en 33 seconden achter de piano zit zonder een toets te beroeren. Het gaat daarbij niet om de 4’33’’ minuten stilte, maar om de omgevingsgeluiden die het publiek in die tijd hoort. Cage en Duchamp speelden regelmatig een potje schaak met elkaar. Voor een festival van kunst en technologie in Toronto, 1968 (Duchamps laatste levensjaar), had Cage Duchamp weer voor een partij schaak uitgenodigd, en daarbij het schaakbord verbonden met elektronica, die weer gekoppeld was aan diverse muziekinstrumenten, bespeeld door geschoolde musici. Elke zet op het schaakbord zorgde voor het aan- of uitzetten van een instrument. Het stuk kreeg de titel Reunion. Het werd gespeeld tot de zaal leeg was. ‘Holle muziek voor doven’?

Literatuur, o.a.:

Pierre Cabanne, Dialogues with Marcel Duchamp, Londen (Thames & Hudson), 1971; oorspr. Entretiens avec Marcel Duchamp, Parijs (Belfond), 1967
Herbert Molderings, Duchamp and the Aesthetics of Chance. New York (Columbia University Press), 2010
Pieter de Nijs, Striptease met chocola, kikkers en een thermo-mechanisch orkest. Over de beeldtaal van Marcel Duchamp. (Nederlandse Academie voor ’Patafysica), Esonstad 145 EP (2018).)
Michel Sanouillet & Elmer Peterson (ed.), The Essential Writings of Marcel Duchamp. Londen, New York (Thames & Hudson), 1973
Calvin Tomkins, Duchamp, A Biography. New York (MoMA), 1996, 2014
Josh Jones, ‘Hear the Radical Musical Compositions of Marcel Duchamp (1912-1915)’, Open Culture, 2016
‘The Music of Marcel Duchamp’, Ubuweb
Matthew Greenbaum, ‘From Revolutionary to Normative: A Secret History of Dada and Surrealism in American Music’, New Music Box, 2008
Carol P. James, ‘Duchamp’s Silent Noise/Music for the Deaf’, in R. Kuenzli /F. Naumann (ed.), Marcel Duchamp: Artist of the Century, 1989, 1996, pp. 106-126
Rhonda Roland Shearer & Stephen Jay Gould, ‘Hidden in Plain Sight: Duchamp’s 3 Standard Stoppages, More Truly a “Stoppage” (An Invisible Mending) Than We Ever Realized’, tout-fait collections, The Marcel Duchamp Studies Online Journal, 1999, 2019
Sophie Stévance, ‘Les opérations musicales mentales de Duchamp. De la “musique en creux”’, Images Re-vues, Open Edition Journals, 2009
Marc Vayer, ‘Avoir l’apprenti dans le soleil’, Centenaire Duchamp, 2020

Voor de liefhebber hieronder nog een album (Marcel Duchamp: The Entire Musical Work) met bovengenoemde muziekfragmenten bij elkaar, en meer. Interpretatie en uitvoering door Petr Kotik met het S.E.M. Ensemble, inclusief een vertolking van Erratum Musical 2 met meerdere muziekinstrumenten. Zie de liner notes voor uitgebreide info over de samenstelling en totstandkoming.

DADA & muziek: Kurt Schwitters

Over Kurt Schwitters en zijn Ursonate.

Kurt Schwitters is vooral bekend van zijn beeldende werk: abstracte collages, reliëfs en schilderijen. En van het woordje ‘Merz’ dat hij als etiket op zo’n beetje alles plakte wat hij voortbracht. Zijn Merzbau bijvoorbeeld, zijn huis in Hannover dat hij verbouwde tot constructies van ‘zuilen’ en ‘grotten’, allerlei hoekjes, nissen en uitstulpingen die zich over meerdere verdiepingen uitbreidden. Maar hij schreef ook teksten en gaf een tijdschrift uit, dat uiteraard ook MERZ heette. Zijn eerste grote bekendheid verwierf hij met een gedicht, ‘An Anna Blume’ (1919), gepubliceerd door het Berlijnse moderne-kunsttijdschrift Der Sturm. Het lijkt een liefdesgedicht, wat het misschien ook is, maar het is tegelijk ook een parodie daarop, een spel met taal, absurdistisch en onzinnig door onlogische woordcombinaties en de invoeging van gevonden tekstfragmenten (klik hier hier voor het gedicht en de rest van de bundel).

dada

Kurt Schwitters wordt met dada geassocieerd. Dat komt voor een deel door het absurdisme en de nonsens in zijn teksten, maar ook door de opbouw van zijn beeldende werk met hoofdzakelijk gevonden materiaal. Hij had een voorliefde voor het banale en de onzin. Hij wílde ook bij dada horen, voelde zich aangetrokken tot de dadaïstische onzin, humor en tegendraadsheid.

De Berlijnse dadaïst Raoul Hausmann herinnerde zich zijn kennismaking met Schwitters als volgt. In het Café des Westens in Berlijn werd Hausmann door een krantenverkoper benaderd: ‘Daar zit een heer, die u graag wil spreken.’ Hausmann liep naar hem toe. De man stond op en zei: ‘Mijn naam is Schwitters, Kurt Schwitters’, waarop Hausmann hem vroeg: ‘Wat doet u zoal?’, en Schwitters antwoordde: ‘Ik ben schilder, ik spijker mijn schilderijen.’ Het gesprek zette zich voort, hij bleek ook gedichten te schrijven. Ten slotte zei Schwitters: ‘Ik zou graag tot Club Dada worden toegelaten.’ De volgende dag bracht Hausmann – weer volgens zijn eigen herinnering – het verzoek in bij de ‘Centrale Raad’ bij Richard Huelsenbeck thuis. Daar bleek Club Dada al van Schwitters gehoord te hebben. Huelsenbeck was tegen. Schwitters zou te burgerlijk zijn, een romanticus ook, zonder politieke betrokkenheid. Bovendien was hij een kunstenaar die van zijn kunst wilde leven. Hij was verbonden aan Der Sturm, een commerciële galerie die veel Duitse expressionisten vertegenwoordigde, bij uitstek de stroming waartegen de Berlijnse dadaïsten zich fel afzetten. Om die reden was het trouwens ook in Schwitters’ belang om niet te veel aan de dadaïsten gelieerd te zijn: hij mocht zijn relatie met Der Sturm niet in gevaar brengen, hij wilde er immers zoveel mogelijk exposeren. Schwitters bleef in nauw contact met Hausmann en ook met onder anderen Hans Arp, dadaïst van het eerste uur. Overigens kreeg hij ook met Huelsenbeck nog een goede verstandhouding.

Een andere anekdote, verteld door Hans Richter, gaat over Schwitters’ ontmoeting met George Grosz, een van de andere hoofdfiguren van Dada Berlijn. Op een dag besloot Schwitters dat hij Grosz wilde ontmoeten, al stond deze bekend als knorrige figuur. Schwitters liet zich vergezellen door Walter Mehring, de cabaretier, satiricus en incidenteel dadaïst. Schwitters belde aan, Grosz deed open. Schwitters: ‘Goedemorgen, meneer Grosz, mijn naam is Schwitters,’ waarop Grosz antwoordde: ‘Ik ben Grosz niet,’ en meteen de deur dichtsmeet. Onverrichter zake liep Schwitters weer met Mehring de trap af, tot Schwitters zich plotseling bedacht: ‘Eén moment.’ Hij liep de trap weer op en belde opnieuw bij Grosz aan. Geïrriteerd deed Grosz open en voordat deze een woord uit kon brengen zei Schwitters: ‘Ik ben ook niet Schwitters!’, waarna hij de trap weer afliep – einde kennismaking. Ze schijnen elkaar nooit meer ontmoet te hebben.

Schwitters en dada, een lastig verhaal. Je kunt hem als dadaïst beschouwen gezien zijn onconventionaliteit en andere, hierboven al genoemde eigenschappen. Dat hij zichzelf als dadaïst zag blijkt uit de omslagtekening voor zijn dichtbundel Anna Blume (1919) waarin hij het woord ‘dada’ prominent door het beeld laat lopen. Aan de andere kant: voor Dada Berlijn miste hij een politieke geëngageerdheid, een antiburgerlijke felheid en een tegen de gevestigde kunstwereld gerichte protesthouding. Schwitters wilde zich als kunstenaar niet met politiek inlaten – ‘je kunt immers geen twee heren dienen.’ Dan maar niet dada, moet hij gedacht hebben, maar MERZ!

Schwitters’ literaire werk bestaat uit meerdere soorten teksten: absurdistische en humoristische verhalen en gedichten, met vreemde logica, woordspelingen en bewuste woordverhaspelingen, en abstracte klankgedichten. Een van zijn eerste klankgedichten bestaat uit het alfabet van achteren naar voren (‘Alphabet von hinten’). Meerdere van zijn gedichten zijn gebaseerd op losse letters of getallen.

Inspiratie voor zijn klankgedichten haalde hij onder meer uit Hausmanns lettergedichten die als affiches waren gedrukt, en die Hausmann zelf ook luid voordroeg. Hierbij de twee affiches die uiteindelijk tot Schwitters’ URSONATE (of: ‘Sonate in Urlauten’; OERSONATE, Sonate in oergeluiden) leidden. Hausmann vertelt hoe Schwitters met die lettergedichten aan de slag ging. Maar eerst wat eraan voorafging.

Anti-Dada-Merz

Hausmann had ervaring met dada-optredens. Na een aantal soirees met de groep dadaïsten in Berlijn ondernam hij begin 1920 samen met Richard Huelsenbeck en ‘Oberdada’ Johannes Baader een dada-tournee langs steden in Duitsland en Tsjechië, onder meer in Praag. In 1921 was dada in Berlijn al ruimschoots voorbij (eigenlijk al snel na de grote Dada-Messe tentoonstelling in de zomer van 1920), en in september 1921 kregen Hausmann en zijn vriendin Hannah Höch zin in een nieuwe tournee, samen met Kurt Schwitters en zijn vrouw Helma – alleen niet meer onder het stempel van dada, maar juist ‘Anti-Dada-Merz’. Zonder radicale, politieke teneur, maar wel met nieuwe, experimentele kunstuitingen, en nog steeds anti-bourgeois en anti-traditie. Ze experimenteerden met klankgedichten en andere teksten.

De tournee beperkte zich ditmaal tot een enkele soiree in Praag. Hausmann droeg er zijn klankgedichten voor, Schwitters onder meer zijn ‘An Anna Blume’ en ander werk, soms droegen ze ook gezamenlijk gedichten voor. Waar het in dit verband om gaat: de hierboven getoonde lettergedichten van Hausmann, beginnend met ‘fmsbw’ en ‘OFFEA’. Hausmann had de samenstelling van zijn lettergedichten grotendeels door het lot laten bepalen: hij had de drukkerijletters in willekeurige volgorde achter elkaar gezet, of laten zetten. Het toeval bepaalt de volgorde, dus ook de vorm van het beeld van het affiche, en dus ook de voordracht van het klankgedicht. Het affiche als beeld en klankgedicht tegelijk. Visueel en auditief. ‘Optofonetisch’, zoals Hausmann het noemde.

Na het optreden in Praag trokken ze met z’n vieren verder, langzaam huiswaarts, als in een korte vakantie. Hausmann beschrijft hoe Schwitters op een van de volgende dagen voortdurend, tot vervelens aan toe, aan het oefenen was op de klanken van Hausmanns ‘fmsbw…’ lettergedicht: ‘fms… fms… fmsbw…’. Uiteindelijk combineerde Schwitters de letters van dat eerste affiche met de laatste letters van het tweede affiche. Samen vormden ze de basis van de Ursonate – in Schwitters’ notatie:

Fümms bö wö tää zää Uu / pögiff / kwii Ee

Schwitters nam er in de loop der jaren – hij werkte tot 1932 aan zijn Ursonate – steeds meer nieuwe reeksen klankwoorden in op, bijvoorbeeld ‘Lanke trr gll’ in het derde deel en ‘grimm glimm gnimm bimbimm’ in het vierde, of brokjes tekst die hij onderweg tegenkwam, en nam er al bestaand eigen werk in op, zoals het achterstevoren gelezen alfabet. Hij kreeg de ingeving om het (overigens tot ongenoegen van Hausmann) in een klassieke muzikale vorm te gieten, de sonate, bestaande uit vier delen (‘Erster Teil’, ‘Largo’, ‘Scherzo’ en ‘Presto’), voorafgegaan door een prelude en eindigend met een finale. De compositie groeide uit tot een stuk van zo’n veertig minuten, uiteraard afhankelijk van de snelheid van de voordracht.

klankgedichten

Interessant is hoe verschillend dadaïstische klankgedichten kunnen zijn, qua ontstaansgeschiedenis en opbouw. Wat ze gemeen hebben is een abstracte, betekenisloze taal, al kunnen er wel verwijzingen naar herkenbare begrippen in zitten (zoals de titel van Hugo Balls gedicht ‘Karawane’ en het beginwoord ‘jolifanto’ dat met olifant te associëren is, of, in Schwitters’ Ursonate, de woorden ‘Dedesnn nn rrrrr’ die naar de plaats Dresden verwijzen).

Voor Hugo Ball was de conventionele taal van dat moment (1916) verdorven geraakt – de taal van de journalistiek, van de oorlogspropaganda, van opgedrongen maatschappelijke waarden – en hij stelde daarom voor een nieuwe dichttaal te gebruiken, samengesteld uit nieuwe, zelfbedachte woorden. Balls woorden zijn zonder horten of stoten uitspreekbaar, het zouden woorden uit een onbekende maar bestaande taal kunnen zijn. Ball vond ook dat gedichten beschikbaar moesten zijn ‘voor de oren van levende mensen’ in plaats van alleen geschreven ‘voor de bril van de verzamelaar’. Inspiratie voor de voordracht van gedichten en andere uitingen op het podium (bijvoorbeeld dans) haalde Ball onder meer uit extase-elementen in oosterse religies, uitingen van kinderen en mensen met psychische stoornissen, waarin makkelijker een ‘oerbewustzijn’ te herkennen zou zijn. Hierdoor kon de taal bevrijd worden van zijn immorele ballast, waarvoor Ball overigens voor een groot deel schatplichtig was aan de futuristische (m.n. Marinetti) ‘parole in libertà’ (woorden in vrijheid), woordgedichten waarvan de woorden in verschillende lettertypes, -groottes en richtingen over het vel papier uitwaaieren. Balls klankgedichten zijn een resultaat van een verhouding tot zowel de eigen, ‘verdorven’ tijd, als tot de ontwikkelingen in de kunst en literatuur van zijn tijd.

De lettergedichten van Raoul Hausmann, die bij voordracht ook klankgedichten zijn, zijn van een geheel andere orde. Daar staan alleen letters, geen woorden. Geen abstracte taal. Op het eerste gezicht alleen visueel werk. Hoe moet je ‘fmsbw…’ uitspreken? Hausmann had er een manier op gevonden, Schwitters heeft er zijn uitspraak op gebaseerd. Maar in principe is die voor meerdere interpretaties vatbaar. Schwitters heeft het probleem opgelost door de reeksen medeklinkers met de toevoeging van klinkers te voorzien van klanken en die uit te schrijven: ‘fümms bö wö…’. Zo worden de letters (abstracte) woorden, gevat in versregels, en alle regels bij elkaar een (klank)gedicht.

Ursonate

Schwitters speelt met die reeksen woorden. Hij bouwt ze langzaam op in achtereenvolgende regels tot de laatste regel van de strofe (of het couplet) alle gewenste woorden bevat; soms haalt hij aan het begin van elke volgende regel consequent een deeltje weg terwijl hij aan het eind van die regel iets toevoegt; hij zet ze in de omgekeerde volgorde; hij herhaalt vaak een regel zesmaal voordat hij met een kleine aanpassing een volgende regel weer zesmaal herhaalt – variaties op variaties in een haast wiskundig consequente (seriële) opbouw, in die zin vergelijkbaar met composities in de minimal music als van Philip Glass, of eigenlijk al die van Bach. Aan het eind van het laatste deel, het Presto, biedt Schwitters nog een extraatje: een cadens. Daar geeft hij weliswaar op papier zelf een invulling aan, als voorbeeld, maar die cadens is feitelijk bedoeld als ruimte voor improvisatie door de uitvoerder. Overigens geeft hij ook aanwijzingen voor de voordracht (zoals uitspraak en duur van de klanken, en het bij gelegenheid ‘zingen’ van de tekst), waarbij hij er tegelijk op wijst dat die ook voor interpretatie en fantasie van de uitvoerder openstaat.

Over de opbouw zegt Schwitters: ‘Hoe dadaïstisch en willekeurig het verzamelen van de thema’s en impulsieve vondsten ook was, zo streng is de logische samenhang en de strakke consequentheid van het bewerken en groeperen.’ Elk deel kent zijn eigen karakter. Het eerste (en langste) deel noemt hij een rondo met vier heel verschillende thema’s:

1. Fümms bö wö tää zää Uu / pögiff / Kwii Ee
2. Dedesnn nn rrrrr / Ii Ee / mpiff tillff too / tillll / Jüü Kaa?
3. Rinnzekete bee bee nnz krr müü? / ziiuu ennze, ziiuu rinnzkrrmüü / rakete bee bee
4. Rrummpff tillff toooo?

Die thema’s leiden tot variaties in luid en zacht, compact en wijdlopig, en met sterke en zwakkere ritmes. Een levendig deel.

Het tweede deel, het Largo, is heel kort maar ook heel rustig, met lang aangehouden klanken (‘Ooooooooooooooooooooooooo / bee bee bee bee bee – – – – – ’) en zakelijk, zonder emotie.

Het derde deel, het Scherzo, ook kort, kun je inderdaad als scherts opvatten. Het bestaat uit variaties op de thema’s ‘Lanke trr gll / pe pe pe pe pe / Ooka ooka ooka ooka’, aangevuld met elementen uit het eerste deel. De snelle opeenvolging van de sterk verschillende thema’s zorgt voor de bizarre vorm die bij het scherzo hoort, aldus Schwitters, waarbij de voordracht veel harder en ‘mannelijker’ moet klinken als die van het eerste deel. Overigens bestaat het Scherzo uit twee identieke delen waartussen weer een heel ander, contrasterend thema gevoegd is, volgens het schema A-B-A.

Het Presto, ten slotte, is weer een lang deel met veel herhalingen van regels, vier keer, acht keer, zoals van ‘Grimm glimm gnimm bimbimm’ en ‘Bumm bimbimm bamm bimbimm’. De voordracht van dit deel moet snel en intens gedaan worden en vraagt dan ook een behoorlijk uithoudingsvermogen van de uitvoerder, zo waarschuwt Schwitters ons.

De korte finale bestaat uit viermaal het alfabet achterstevoren voorgedragen (vier strofen), telkens, een beetje plagerig, op de ‘b’ eindigend: ‘Gee äff Ee dee zee beee?’, behalve in de derde strofe, waar de laatste regel tot grote opluchting wel op ‘Aaaaa’ eindigt. In de laatste strofe ontbreekt die ‘a’ dus weer.

Op internet is een integrale versie van de Ursonate te vinden, waarvan door het platenlabel jarenlang beweerd werd dat die was uitgevoerd door Kurt Schwitters zelf. Jaap Blonk, een van de bekendste en expressiefste vertolkers van de Ursonate (naast andere klankgedichten en eigenzinnig eigen werk), had bij het horen van die integrale opname al zijn twijfels. De stem zou eventueel die van Kurt Schwitters kunnen zijn, maar de voordracht was behoorlijk saai, in tegenstelling tot her en der te vinden opnamen van (gedeeltes van) de Ursonate door Kurt Schwitters zelf. Van de integrale versie (https://www.youtube.com/watch?v=ks05YuDGy6A&t=323s), die in 1993 op cd is uitgebracht, is inmiddels aangetoond dat het een opname uit 1958 is, voorgedragen door Schwitters’ zoon Ernst.

Maar voor een idee van de voordracht door Kurt Schwitters: beluister deze audio, in 1932 uitgezonden door de Süddeutscher Rundfunk met levendige opnamen van enkele delen van de Ursonate (de beginstukken van de eerste twee delen en het Scherzo geheel).

In Merz nr.24 (1932) publiceerde Schwitters de definitieve versie van de Ursonate, al is hij er daarna ook nog aan blijven schaven. Voor de vormgeving werkte hij samen met de constructivistische grafisch ontwerper Jan Tschichold. De uitwerking van de thema’s moest helder vormgegeven zijn, bovendien zijn de thema’s met letters en cijfers in de rechterkantlijn gemerkt. Schwitters beschouwde zijn Ursonate als een gesamtkunstwerk: een gedicht en een muziekstuk tegelijk in een visueel doordachte opmaak. Vanaf 1927 probeerde hij het stuk ook muzikaal in notenschrift vast te leggen en stortte hij zich op harmonieleer. Na vele jaren gaf hij de moed op, het bleek voor hem te moeilijk om een consequente notatie te bereiken.

Nog even een anekdote van Hans Richter over publieksreacties bij Schwitters’ voordracht.
Richter beschrijft hoe een publiek, overwegend uit de rijkere klasse en niet gewend aan moderne cultuur, eerst met stomheid geslagen was en zich daarna niet kon bedwingen. Twee generaals vlak voor Richter probeerden met de grootst mogelijke moeite hun lachen in te houden.

Hun gezichten werden, boven hun opstaande kragen, eerst rood, dan enigszins blauwachtig. En toen verloren ze de controle. Ze barstten in lachen uit, en het hele publiek, dat zich bevrijd voelde van de druk die zich vanbinnen had opgebouwd, explodeerde in een orgie van gelach. Waardige oude dames en stijve generaals gilden van het lachen, snakten naar adem, sloegen op hun dijen, kwamen in ademnood. Kurtje raakte hierdoor niet in het minst uit het veld geslagen. Hij zette het volume van zijn enorme stem op tien en overstemde daarmee eenvoudig de lachstorm in het publiek […]. De storm was even snel gaan liggen als hij was opgekomen. Schwitters droeg de rest van zijn Ursonate zonder verdere onderbreking voor. Het resultaat was fantastisch. Dezelfde generaals, dezelfde rijke dames die het eerder uitgilden van het lachen, kwamen nu naar Schwitters toe, opnieuw met tranen in hun ogen, nu haast stotterend van bewondering en dankbaarheid. Iets binnenin hen was opengegaan, iets wat zij nooit hadden gedacht te zullen voelen: een grote blijdschap.

Ten slotte: een registratie van een uitvoering van de Ursonate door Jaap Blonk. De door het beeld lopende tekst van de Ursonate is digitaal gekoppeld aan de voordracht.

NB: zie ook de Dada-veldtocht door Nederland in 1923, georganiseerd door De Stijl-voorman Theo van Doesburg en met zijn vrouw Nelly (op de piano stukken van o.a. Stravinsky, Satie, Rieti), De Stijl-lid Vilmos Huszár én Kurt Schwitters.

Literatuur, o.a.:

Kurt Schwitters, ‘MERZ 24: Ursonate’, Die Reihe Merz 1923-1932 (red. Ursula Kocher en Isabel Schulz). Berlijn, München, Boston (De Gruyter) 2019: PDF
Kurt Schwitters, ‘Meine Sonate in Urlauten’  Internationale Revue i10 1927-1929 (1978; DBNL)
Jaap Blonk, ‘Some words to Kurt Schwitters’ URSONATE’: site Jaap Blonk
Raoul Hausmann, ‘Zur Geschichte des Lautgedichtes’, Am Anfang war DADA (red. Karl Riha en Günter Kämpf), Giessen (Anabas) 1992, pp.35-47
Karl Riha, ‘Übers Lautgedicht’, Tatü Dada. Dada und nochmals Dada bis heute. Aufsätze und Dokumente. Siegen (Wolke), 1987. pp.175-210
Raoul Hausmann, ‘Die Sprache der Fische und Vögel und die Phonie’, in Riha, Tatü Dada, pp.211-214
Raoul Hausmann, ‘Optophonetik’, Sieg Triumph Tabak mit Bohnen. Texte bis 1933, Band 2 (red. Michael Erlhoff) München (edition text + kritik) 1982, pp.51-57
Christiane Köppe, Die Lautpoesie der Dadaisten. Eine Untersuchung zu Hugo Ball, Raoul Hausmann und Kurt Schwitters. (Grin) 2007
Hans Richter, Dada. Art and Anti-Art. Londen, 1965
Ariel Alvarez, DADA manieren. Een overzicht. Overveen, 2016

 

DADA & muziek: Parijs

Het dadaïstische momentum in Parijs vond tijdens de eerste maanden van 1920 plaats. Tristan Tzara belde half januari van dat jaar – net in Parijs aangekomen vanuit Zürich – aan bij de woning van Francis Picabia’s maîtresse Germaine Everling, die twee weken eerder een kind van hem gebaard had. Op de komst van Tzara werd met smart gewacht door een groep avant-gardistische schrijvers, die al enkele jaren met hem communiceerden. In werkelijkheid bleek Tzara een stuk minder indrukwekkend over te komen dan zijn schreeuwerig-ironische epistels en manifesten hadden doen vermoeden – een bleke jongeman, klein van stuk, die zich in een krukkig Frans verstaanbaar probeerde te maken – maar van de introductie van dada in Parijs hadden ze hoge verwachtingen.

André Breton, Louis Aragon en Philippe Soupault, de oprichters van het ‘anti-literaire’ tijdschrift Littérature, wilden hun poëtische uitingen voor een levend publiek brengen. De opzet was een tweewekelijkse matinee met voordrachten, presentatie van beeldende kunst én muziek waarvoor Les Six gevraagd was, een groep van zes moderne componisten (Georges Auric, Louis Durey, Arthur Honegger, Darius Milhaud, Francis Poulenc, Germaine Tailleferre), aanvankelijk onder de hoede van Erik Satie. Les Six zetten zich vooral af tegen componisten als Wagner, Debussy en Ravel. De Littérature-middagen waren modern van opzet met een rebels randje, maar nog niet dadaïstisch. De geplande matinees zouden de naam ‘Vendredi de Littérature’ krijgen.

De eerste matinee op 23 januari 1920, de ‘Premier Vendredi de Littérature’, verliep boven verwachting anders. Tzara werd gevraagd mee te doen, daarmee zou dada aan zijn opmars in Parijs beginnen. In de loop van de middag werd Tzara aan een verwachtingsvol publiek voorgesteld. Hij bewoog zich overdreven traag – voetje voor voetje – over het podium terwijl hij meteen al zijn recept voor een dadaïstisch gedicht toepaste: hij haalde uit zijn zak een redevoering van een extreemrechts, nationalistisch politicus; die tekst knipte hij in stukjes die hij in een hoed stopte, waarna hij ze één voor één in een nieuwe toevallige volgorde voordroeg. Een oefening in geduld, voor het publiek. Intussen hamerden enkele mededadaïsten op bellen en lieten ze ratels ratelen. Ontregelende geluiden. Het publiek protesteerde steeds luider onder het roepen van grove verwensingen aan het adres van Tzara. Meer dadaïsme op die middag: gemaskerde mannen droegen een gedicht van André Breton voor, en Picabia had op een schoolbord een krijttekening gemaakt die door Breton werd uitgewist. Volgens Hans Richter, dada-historiograaf en deelnemer aan dada in Zürich na Cabaret Voltaire, werd inderdaad muziek gespeeld van leden van Les Six.

Théâtre de l’Oeuvre

Muziek bleef in Parijs een vast onderdeel van de dada-soirees en -matinees, alleen niet meer van Les Six. Ook de ‘Vendredis de Littérature’ werden niet voortgezet, wel volgden er nieuwe optredens onder de noemer Dada. Picabia’s vrouw Gabrielle Buffet was muzikaal zeer onderlegd met een bijzondere interesse voor nieuwe muziek, en haar nichtje Marguerite Buffet was professioneel pianiste; zij voerde stukken uit van moderne componisten én van enkele dadaïsten (als gelegenheidscomponisten). De soiree van 27 maart 1920 (Manifestation Dada in het Théâtre/Maison de l’Oeuvre) had een zeer uitgebreid programma, met toneel, sketches, manifesten, gedichten en muziek, in een decor van een opgehangen fietswiel en aanwijsborden aan een waslijn. Speels, absurdistisch en uitdagend, met een demoraliserend effect op de toeschouwers, die zich steeds agressiever gingen gedragen naarmate ze zich lieten provoceren door wat er op het podium gebeurde. Deelnemer Georges Ribemont-Dessaignes verwoordde de teneur van de avond als volgt:

‘[…] De artistieke en intellectuele verwachtingspatronen [van de toeschouwers] werden aangevallen. Lachen om kunst, om filosofie, om het esthetische en het ethische, om dogma’s, om het Absolute dat aan de basis ligt van alle handelingen, collectief en individueel, hiermee werd het publiek voor de gek gehouden.’

Een van de onderdelen was het publieksprovocerende ‘Kannibaal-manifest’ van Picabia, dat door Breton met zijn sonore en monotone stem in het donker werd voorgedragen, op de piano begeleid door Marguerite Buffet – ook de (agressieve) muziek bij dit manifest was voor de gelegenheid door Picabia gecomponeerd. Picabia had sinds kort een speciale belangstelling voor (moderne) muziek ontwikkeld, mogelijk aangewakkerd door zijn vrouw Gabrielle en door bevriende componisten als Edgard Varèse en Erik Satie. Verderop meer over Picabia’s muzikale experimenten.

toeval

Van de schrijver-kunstenaar Georges Ribemont-Dessaignes was op deze avond het muziekstuk Dans van de gekrulde cichorei (Pas de la chicorée frisée) opgenomen, uitgevoerd door Marguerite Buffet. Ribemont-Dessaignes had de noten naar eigen zeggen door het toeval – gebruikmakend van een handzaam, zelfgemaakt soort roulettespel – laten bepalen. Ook metrum en ritme zouden op die manier bepaald zijn, met als gevolg een melodisch en harmonisch weefsel dat door toeval, herhaling en toegevoegde lagen steeds complexer en dissonanter was geworden. Volgens een eigentijds verslag speelde Buffet het stuk onbewogen, met de componist naast haar gezeten om de bladzijden van zijn stuk om te slaan. Daarbij ontstond een hoop tumult onder het publiek, waarvan het geschreeuw en gefluit in een disharmonisch geheel met de muziek samenviel. De soiree eindigde met een klassiek lied van de laatromantische componist Henri Duparc, ‘Chanson triste’ (in het programma misleidend als ‘manifest’ aangekondigd), gezongen door een bekende zangeres, Hania Routchine. Omdat het publiek zo ingesteld was geraakt op dadaïstische provocaties, wist het niet goed hoe het op de uitvoering van een conventioneel muziekstuk moest reageren – uiteindelijk werd de zangeres het podium afgefloten.

Salle Gaveau

Het hoogtepunt van de Parijse dada-manifestaties was de soiree ‘FESTIVAL DADA’ van 26 mei 1920 in de Salle Gaveau, bijgewoond door de gehele culturele elite van Parijs én door de familie Gaveau, de eigenaars, die van tevoren al benauwd waren voor een hoop heibel. Een respectabele zaal in een respectabele wijk (Saint-Honoré). In opzet was het programma grotendeels een herhaling van de vorige soiree in het Théâtre de l’Oeuvre: weer een mix van absurdistische toneelstukjes, ludieke sketches en performances, voordrachten en muziek. Vóór de pauze een nieuw muziekstuk van Ribemont-Dessaignes, De verdachte navel (Le nombril interlope) – waarvoor hetzelfde toevalsprincipe gebruikt moet zijn – weer op de piano uitgevoerd door Marguerite Buffet. Over dit stuk is verder niets bekend, behalve dat een recensent moest denken aan een kat die over de toetsen van een piano loopt.

sodomistische muziek

Na de pauze kwam, volgend op een sketch van André Breton en Philippe Soupault (met als personages Kamerjas, Paraplu en Naaimachine, maar dit terzijde), het muziekstuk De Amerikaanse voedster (La nourrice Américaine) van Picabia. Ter verduidelijking stond er in het programma bij vermeld: ‘Sodomistische muziek gespeeld door Marguerite Buffet’ – het publiek was gewaarschuwd. De compositie bestond uit een reeks herhalingen van drie noten (mogelijk beïnvloed door Satie’s Vexations), met variabele snelheid en duur. Typisch dada: net als in het beeldende werk van de dadaïsten wordt ook in dit muziekstuk (zoals in de stukken van Ribemont-Dessaignes) de geniecultus van de kunstenaar onderuitgehaald. Geen klassiek geschoolde componist, geen benodigde virtuositeit in de uitvoering. Iedereen kan muziek maken en daarmee een beoogd effect bereiken. Picabia’s effect was een vijandig gebaar, een aanval op het vertrouwde gehoor van de luisteraar. Je zou daarom deze muziek kunnen typeren als anti-muziek.

Het laatste programmaonderdeel was de Symfonische Vaseline (Vaseline Symphonique) van Tristan Tzara, een ‘muziekstuk’ voor twintig personen. Het moet hebben bestaan uit klankherhalingen als ‘cri cri cri’ en ‘cra cra cra’, in oplopende toonhoogten – je zou het kunnen beschrijven als een simultaan klankgedicht – en werd door het publiek vrolijk beantwoord met rotte tomaten. Ten slotte een opmerkelijke provocatie: de Gaveau-zaal was (en is nog steeds) voorzien van een magistraal orgel, waarop gewoonlijk serieuze muziek als van Bach gespeeld werd. Op een bepaald moment kwamen er uit dat orgel, tot ontzetting van een deel van het publiek én van de familie Gaveau, de klanken van een populaire foxtrot, schande!

Doordat het programma leek op dat van de vorige soiree in het Théâtre de l’Oeuvre, was het publiek goed voorbereid. Bezoekers hadden hun jassen volgepropt met groenten, rotte tomaten en eieren. Bovendien hadden de organisatoren een speciaal lokkertje: op het programma stond vermeld dat de dadaïsten op het podium hun hoofden zouden laten kaalscheren. Een vals lokkertje, bleek, want het gebeurde niet (net zoals bij een eerder dada-optreden was aangekondigd dat Charlie Chaplin er zou verschijnen – flauwekul natuurlijk, want die zat in Amerika aan zijn film The Kid te werken). Maar het publiek werkte volop mee, het liet zich graag provoceren en van zijn meest luidruchtige kant horen – ook de projectielen van de toeschouwers misten hun doel niet. Je zou kunnen zeggen dat het publiek als gelijkwaardige partner van het gebeuren op podium te beschouwen was.

Na deze soiree in de Salle Gaveau raakten de dadaïsten in een impasse, ondanks hun bereikte doel: dit optreden was veelbesproken in de pers, een succès de scandale, met geslaagde aanvallen op de heersende burgerlijke waarden, in de geest van anti-autoriteit, anti-kerk, anti-kunst en met een demonische humor. De recensies waren overwegend negatief en conservatief, nationalistisch ook, zo kort na de oorlog. Dada zou een gigantisch gekkenhuis zijn en een bedenksel van het vijandige Duitsland, dat de Franse cultuur wilde ondermijnen. Maar positieve commentaren waren er ook. Al met al was dada in Parijs salonfähig geworden. En dat was meteen de valkuil. Want het bleek makkelijk om te voldoen aan de verwachtingen van het publiek. Herhalingen van zetten lagen op de loer, en dan kom je niet verder. De dadaïsten kwamen bij elkaar om een nieuwe koers te bedenken. Openbare optredens zouden er niet meer komen, er werden andere activiteiten bedacht en tentoonstellingen georganiseerd (1920 en 1921: Picabia, Ribemont-Dessaignes, Max Ernst en Man Ray). Breton (die overigens een hekel had aan muziek) wilde een duidelijkere lijn voor dada uitzetten en doelstellingen formuleren, meer structuur en discipline in plaats van een anarchistische richtingloosheid – onzin, in elk geval volgens Tzara, die vond een duidelijke lijn juist totaal ondadaïstisch. Dada liep ten einde, begin 1922.

Het Parijse dadaïsme was vooral literair, maar muziek werd bewust in de programma’s van de soirees en de matinees ingevoerd, bewust anti-conventioneel, anti-academisch en anti-esthetisch.

Overigens zou Satie twee jaar later (en een jaar voor zijn dood) nog een belangrijke rol spelen bij Picabia’s ballet Relâche en de bijbehorende pauzefilm Entr’acte (1924). Voor beide, ballet en film, componeerde hij de muziek – zijn laatste composities. Ook is hij te zien in de absurdistische openingsscène van deze dadaïstische, hilarische korte film. Zie ook mijn stukje Dada & film 8: Entr’Acte (2).

Literatuur, o.a.:

Ariel Alvarez, DADA manieren. Een overzicht. Overveen, 2016
Paul Ingram, ‘Songs, Anti-Symphonies and Sodomist Music: Dadaist Music in Zurich, Berlin and Paris’. Academia, 2017
Peter Dayan, The Music of Dada. A Lesson in Intermediality for our Times. New York, 2019
Michel Sanouillet, DADA à Paris. Parijs, 1965, herziene ed. 2005
Hans Richter, DADA, Art and Anti-Art. Londen, 1965
Marius Hentea, The Real Life and Celestial Adventures of Tristan Tzara. Cambridge MA, Londen, 2014
Georges Ribemont-Dessaignes, ‘History of Dada’ (1931), in Robert Motherwell, The DADA Painters and Poets. An Anthology. Cambridge MA, Londen, 1951, 1981. pp.99-120

DADA & muziek: Berlijn

Tijdens een literaire avond in januari 1918 vertelde Richard Huelsenbeck, terug in Berlijn, voor het eerst over het dadaïsme als ‘nieuwste kunstrichting’, met smeuïge details uit Zürich en levendige karakteriseringen van de ‘grote, internationale’ beweging, gevolgd door enkele van zijn Fantastische Gebeden. De pers reageerde lacherig of zelfs neerbuigend. Dada – het zal wel. In een krant werd melding gemaakt van de oprichting van ‘Club Dada’, de Berlijnse tak van de beweging.

Een paar maanden later, in april, vond de eerste dada-soiree plaats, nog betiteld als ‘voordrachtsavond’. Huelsenbeck opende de avond met zijn beroemd geworden Dada-Manifest; daarna werden er ‘futuristische en dadaïstische gedichten’ voorgedragen en volgde George Grosz met zijn eigen verzen: ‘Sincopations’. Uit de recensies blijkt dat de zaal overvol was, het publiek onrustig maar vrolijk en opgewonden. De dadaïsten brachten kabaal en spektakel op het podium. Een ‘cabareteske’ Grosz zorgde voor opwinding met zijn eigen gezongen gedichten. Volgens een recensie ‘[…] speelde George Grosz, niggersongs zingend, met Amerikaanse boksertronie, voetbal met de schedels van de toeschouwers.’ Grosz begeleidde zijn ‘niggersongs’ met danspassen. ‘Sincopations’ verwijst naar de muzikale syncopations, een term waarmee off-beat ritmes worden aangeduid, ritmische verrassingen in een compositie. Grosz was liefhebber van Amerikaanse jazz, en overigens ook van andere moderne dingen uit Amerika, zoals films, kleding, schoenen, en een lossere manier van doen, die hij ook – overdreven acterend met ‘Amerikaans’ accent – probeerde te imiteren. Zijn naamsverandering van het Duitse Georg Groß naar het Engelse/Amerikaanse George Grosz, een paar jaar eerder, zal er ook mee te maken hebben.

Golyscheff

Een jaar later, op 30 april 1919, vond er een nieuwe dada-soiree plaats. ‘DADA machinel’ stond op het programma: een groep van mensen die zowel simultaangedichten als bruïtistische gedichten voordroegen; een klankgedicht van Raoul Hausmann, genaamd ‘Seelenautomobile’. Maar ook: een ‘Anti-Symphonie’ van de componist Jefim Golyscheff. In de herinnering van Raoul Hausmann verscheen Golyscheff met een in het wit gekleed meisje, dat op zijn teken aan de concertvleugel plaatsnam. Golyscheff moet, aldus Hausmann, met een ‘elektronische poppenstem’ zijn Antisymfonie als volgt aangekondigd hebben:

Men speelt voor u:
DE ANTISYMFONIE
IN DRIE DELEN
(Muzikale Cirkelguillotine)
a) de provocerende spuit
b) de chaotische mondholte of het submarinevliegtuig
c) het inklapbare Hyper-Fis-chendur

 Hé, hé, Heer Johann Sebastian Bach, uw welgetemperde wanordening krijgt het zwaar te verduren met de dodecaïstische Antisymfonie! Over en uit met die luid klinkende pruik van een, ach zo heerlijk opgezette traditie! Dada zegeviert ook in tonen! Dames en heren, uw verroeste oren tuiten? Laat ze door de muzikale cirkelzaag in stukken zagen! Spoel de restanten van uw stem met Golyscheff uit uw chaotische mondholte!

Hausmann zag in Golyscheff een rechtgeaarde dadaïst. De compositie van de Antisymfonie met zijn atonale en disharmonische klanken is op zijn minst avant-gardistisch te noemen, de uitvoering moet zonder meer dadaïstisch geweest zijn. Tegen hetzelfde publiek roept Hausmann een halve eeuw later vanuit zijn herinnering dat het niets van muziek weet en nog minder van Golyscheff:

Stel je voor… in al zijn jongensachtigheid, agressiviteit en verlegenheid tegelijk – ik weet niet wat voor een grotere melancholie had kunnen zorgen. Stel je voor: je oren werden doorboord door de woorden die een pure engel aan het reciteren was, je ogen kwamen uit hun kassen vanwege zijn aritmiek, zijn transparante noten, een mengelmoes van tonen, aan jou opgedrongen, die niet langer harmonieën wilden zijn, maar gewoon DADA waren. Zijn listige kunst op de rand van acrobatiek en het meisje in het wit rukten onbekende, onverwachte klanken los uit het ambacht van de muziek, zodat je naar infratonale vervoeringen getransporteerd werd. Dat je deze onschuldige engel de syncopische opeenvolging van dissonanten zag spelen, had een onvoorstelbaar effect. Het publiek, dat nog niet aan jazz gewend was, was gedesoriënteerd; alsof ze uit de wolken waren gevallen. 

Vele jaren later sprak Golyscheff deze weergave van Hausmann tegen: de Antisymfonie zou uit één deel bestaan hebben, niet uit drie, en de titels, door Hausmann bedacht, hadden niets met het stuk te maken.

Golyscheff was klassiek geschoold musicus (violist, wonderkind), componist, en daarnaast ook geschoold tekenaar en schilder (en bovendien chemicus), en was veel bezig met compositorische experimenten met een iconoclastische inslag, voor een deel beïnvloed door de muziektheorieën van de futurist Luigi Russolo. Het ‘dodecaïstische’ dat Hausmann noemt, is een aanwijzing dat Golyscheff al met de twaalftoonsmuziek bezig was (dodeca = twaalf in het oud-Grieks); sterker nog, dat was hij al vanaf 1914. Zijn eerste twaalftoonswerk, een stuk voor strijktrio, Zwölftondauer-Komplexe, werd echter pas in 1925 gepubliceerd, ongeveer gelijktijdig met het eerste twaalftoonswerk van Arnold Schönberg. Zij kenden elkaar toen nog niet.

De avond vond plaats in een kunstgalerie, als afsluiting van de eerste tentoonstelling van dadaïstisch werk in Berlijn, met collages en assemblages van heterogene materialen. Deelnemers waren onder anderen Hausmann, Grosz, ‘Oberdada’ Johannes Baader, Hannah Höch en Golyscheff. Vooral de assemblages van Golyscheff baarden opzien, samengesteld uit conservenblikken, flesjes, repen karton, hout, fluweel, haren.

Een kleine maand later, op 24 mei, vond een volgende dada-soiree plaats. Zoals gebruikelijk begon de avond met een dadaïstische proclamatie, voorgedragen door Richard Huelsenbeck, ongetwijfeld vergezeld door zijn getrommel op een grote trom. Daarna volgden cabareteske gedichten van Walter Mehring, een dadaïstische dans met maskers, een praatje van Baader over politiek, een simultaangedicht voor tien personen, een satirische tekst van Hausmann, en een wedstrijd tussen een typemachine en een naaimachine. De soiree eindigde met een groot theatraal simultaangedicht, het ‘Chaoplasma (2 pauken, 10 ratels), met medewerking van 10 dames & 1 postbode)’.

Vóór dit Chaoplasma werd er van Golyscheff ook weer een dadaïstisch stuk uitgevoerd, Keuchmaneuver (‘hijgmanoeuvre’). Volgens Hannah Höch, die aan de avond meedeed, ging het om een ‘simultaan-koorzang met een infernaal-bruïtistisch orkest’, om een ‘ritmisch gestuurde samenballing van gefluit, gestamp, blikslagen, kinderratels, getingel, getrommel, geblaas op de ocarina en geschreeuw,’ wat een ‘fascinerend geheel kon opleveren.’ Hij had ook voor ‘orkestrale begeleiding’ met keukengerei gezorgd, en gebruikte daarnaast speelgoed en zelfbedachte instrumenten.

Golyscheff werd door de Berlijnse dadaïsten in die periode nog echt als mededadaïst gezien. Hij had samen met Hausmann en Huelsenbeck het manifest ‘Was ist der Dadaismus und was will er in Deutschland?’ opgesteld (en zich daar later weer van gedistantieerd) – dit is de dadaïstische proclamatie die door Huelsenbeck werd voorgedragen op de avond van 24 mei; maar later in datzelfde jaar was Golyscheff geen dadaïst meer, want Hausmann had hem er naar eigen zeggen ‘uitgesmeten’ (uit de Berlijnse Club Dada) – kennelijk te weinig agressief-dadaïstisch. Golyscheff bedacht vervolgens zijn eigen ‘isme’, het ‘Aïsme’. Hij componeerde later ook filmmuziek; helaas is van zijn muzikale werk alleen zijn Zwölftondauer-Komplexe bewaard gebleven; ook van zijn beeldende werk is nauwelijks iets overgebleven – waarschijnlijk voor een groot deel als ‘ontaarde kunst’ door de nazi’s vernietigd.

dada-tournee

De volgende optredens van de Berlijnse dadaïsten in 1919 en 1920 hadden vergelijkbare programma’s, in grote zalen, maar met weinig aandacht voor muziek. Begin 1920 vond er een ‘Dada-tournee’ plaats door Duitsland en Tsjechië, uitgevoerd door Huelsenbeck, Hausmann en Baader. Veel publieksprovocaties en dan ook weer heibel vanuit het publiek, dat door de dadaïsten aardig op de proef gesteld werd. Overigens waren er ook regelmatig onderlinge akkefietjes tussen de drie dadaïsten. Op de eerste soiree (Dresden, 19 januari 1920), die de ‘Oberdada’ zonder zijn dada-kompanen had willen regelen, werd volgens een verslag van Hausmann het publiek eerst op muziek getrakteerd, voordat Baader zijn twee collega’s onder dwang bij het publiek zou introduceren:

Het podium was door een groot groen doek afgesloten, door de spleet ervan schoof ik de grammofoonhoorn en liet ik heerlijke jazzmuziek klinken. Achter het doek hoorde ik het geroezemoes van de meute. Van tijd tot tijd gooide ik een paar knalerwten op het podium.
Klokslag 8 uur betraden we de zaal, begaven ons naar onze canapé, sigaretten rokend, en keken verwonderd naar het brullende publiek, dat ongeveer een meter onder ons tot in de ramen zat opgepropt.
Ik riep tegen Huelsenbeck: kijk toch eens naar deze drekbende!
Bulderend gebrul als antwoord.
Nu stelde Baader ons voor.

Schulhoff

Behalve Golyscheff waren ook Erwin Schulhoff en Stefan Wolpe tijdelijk door de dada-koorts bevangen, zonder dat ze deelnamen aan de activiteiten van de dadaïsten. Schulhoff, in Tsjechië opgegroeid en als musicus en componist opgeleid, werd in zijn jeugd aangemoedigd door Dvorak en verkeerde later in de kring rond Schönberg en Alban Berg. Hij verbleef in Dresden en Berlijn ten tijde van het Berlijnse dadaïsme, nam net als de meeste dadaïsten linksradicale standpunten in en meende dat ook in de muziek een revolutie nodig was. Hij liet zich sterk beïnvloeden door jazz. Beluister en bekijk drie werken uit 1919, die een sterke dadaïstische insteek hebben of zelfs als voorlopers van fluxus-performances gezien zouden kunnen worden, zoals het absurdistische spel met een opeenstapeling van rustpunten door de concertpianist in In Futurum (dat ook aan de 4’33” stilte van John Cage doet denken);

de orgastische partituur van Sonata Erotica für Solo-Muttertrompete in de uitvoering van Loes Luca;

of Symphonia Germanica met Jaap Blonk en de Ebony Band.

 

Schulhoff schreef in 1922 ook muziek bij de dichtbundel Die Wolkenpumpe (1920) van Hans Arp (dadaïst van het eerste uur in Zürich).

Wolpe

Stefan Wolpe, opgegroeid en opgeleid in Berlijn, was ook niet direct betrokken bij de dadaïsten maar wel door hun mentaliteit en uitingen beïnvloed. Hij incorporeerde de belangrijkste dadaïstische kenmerken in zijn muziek – zoals plotselinge verrassingen, toeval, extreme tegenstellingen, gelijktijdigheid van vergelijkbare maar ongerelateerde gebeurtenissen en van onvergelijkbare maar gerelateerde gebeurtenissen – als totaal nieuwe elementen, maar blijvend bruikbaar, ook veertig jaar na dada zoals hij in een lezing uit 1962 memoreerde. Ook Wolpe nam elementen uit de jazz en volksmuziek over in zijn composities, en schreef atonale en twaalftoonsmuziek. Wolpe voorzag in 1922 een vertoning van Hans Richters eerste experimentele abstracte film Rhythmus 21 (zie ook Dada & film 3: Hans Richter) van muziek (mogelijk geïmproviseerd) en schreef in 1929 ook muziek bij Kurt Schwitters’ gedicht ‘An Anna Blume’.

Van zijn vroege experimenten met gebruikmaking van simultaniteit gaf Wolpe in dezelfde lezing het volgende voorbeeld.

Ik had acht platenspelers tot mijn beschikking. En dit waren heerlijke platenspelers omdat je hun snelheid kon variëren. Nu heb je alleen bepaalde snelheden – 74 [hij moet 78 bedoeld hebben] en zo meer – maar toen kon je een symfonie van Beethoven heel, heel langzaam afspelen, en ook heel snel terwijl je die tegelijkertijd met populaire muziek kon vermengen. Je kon een wals opzetten en een begrafenismars. Dus ik stopte dingen bij elkaar op een manier die je tegenwoordig multifocaal zou noemen.

fmsbwtözäu

Raoul Hausmann, ten slotte, ontwierp ook affichegedichten, klankgedichten die hij met willekeurig gekozen letters en leestekens uit de letterkast van een drukkerij op grote vellen (roze) papier afdrukte. Die affichegedichten waren er ook om voorgedragen te worden. Voor Kurt Schwitters waren deze affiches de directe aanleiding voor zijn eigen Ursonate. Hierover een volgende keer meer.

Literatuur, o.a.:

Ariel Alvarez, DADA manieren. Een overzicht. Overveen, 2016
Raoul Hausmann, Am Anfang War DADA. Giessen (Anabas) 1993
Hanne Bergius, Das Lachen Dadas. Die Berliner Dadaisten und ihre Aktionen. Giessen (Anabas) 1993
Joan Ockman, ‘Reinventing Jefim Golyscheff: Lives of a Minor Modernist.’ JSTOR, 1990
Paul Ingram, ‘Songs, Anti-Symphonies and Sodomist Music: Dadaist Music in Zurich, Berlin and Paris’. Academia, 2017
Matthew Greenbaum, ‘From Revolutionary to Normative: a Secret History of Dada and Surrealism in American Music.’ New Music Box, 2008

 

DADA & muziek: Zürich

Welke muziek maakten de dadaïsten, honderd jaar geleden? En naar welke muziek luisterden ze? Hierbij het eerste deel van een reeks over dada en muziek in verschillende plaatsen.

DADA is inspirerend geweest op alle mogelijke (culturele) fronten: beeldende kunst, vormgeving, literatuur, theater, film, muziek. Denk wat modern-klassieke muziek betreft aan componisten als Erik Satie, George Antheil en Edgard Varèse, aan de collage-componist Pierre Schaeffer, aan John Cage, of aan fluxus-happenings met experimentele muziek en lawaai. Aan Charlotte Moorman bijvoorbeeld, de avant-garde celliste, bekend van haar naakte of halfnaakte performances (vaak in samenwerking met fluxus-kunstenaar Nam June Paik, zoals in hun ‘TV bra’). Denk in de jazz aan pianist-componist Misha Mengelberg met drummer Han Bennink en de Instant Composers Pool. Denk in de popmuziek aan de punkrock en de postpunk, de Nederlandse Ultra-beweging, het vroege werk van Frank Zappa, Captain Beefheart (met name Trout Mask Replica), The Residents, Einstürzende Neubauten, Cabaret Voltaire, Throbbing Gristle, of aan een noise-act als de Japanner Merzbow. Let wel: het gaat hier om invloeden en om het toepassen van dadaïstische elementen, niet om (nieuwe) dada-performances.

Maar waren de dadaïsten zelf ook dadaïstisch met muziek bezig – in de zin van afbraak van gevestigde muzikale vormen en normen, muziek maken zonder scholing, uit ongebruikelijk materiaal, het publiek shockeren met tegendraadse composities en ludieke uitvoeringen? Over het algemeen wordt aan muziek als dadaïstische uitingsvorm weinig aandacht besteed, toch speelde de muziek wel degelijk een rol in de performances van de dadaïsten.

ZÜRICH

Toen Hugo Ball in februari 1916 in Zürich het Cabaret Voltaire oprichtte, had hij vooral moderne en experimentele kunstuitingen voor ogen. Muziek speelde daarbij zeker een rol, want volgens zijn persbericht, dat de opening van het nieuwe podium aankondigde, was het uitgangspunt ‘[…] dat er bij de dagelijkse samenkomsten muzikale en literaire voordrachten van de als gasten aanwezige kunstenaars plaatsvinden’. Bovendien hadden Ball en zijn levenspartner Emmy Hennings al jarenlang ervaring opgedaan in variété en cabarets in Duitsland en Zwitserland.

In de beginperiode van Cabaret Voltaire stonden de avonden inderdaad in het teken van voordrachten van moderne literatuur en zang, begeleid door Ball op piano, en in veel gevallen voorgedragen door Emmy Hennings. Er werd muziek gespeeld van moderne componisten: Reger, Liszt, Debussy, Skrjabin, Rachmaninoff, Saint-Saëns, Tsjaikovski, Ravel en later (op Zürichse dada-soirees ná Cabaret Voltaire) ook van Schönberg en Satie. Uitgevoerd door Ball zelf, of door professionele pianisten (o.a. Hans Heusser, Arthur Rubinstein). Tot zover het serieuzere gedeelte. Moderne kunst, literatuur, zang, dans en muziek. Maar ook werden soldatenliederen, volksliederen en chansons uit Frankrijk, Duitsland, Denemarken, Servië en Rusland ten gehore gebracht. Het podium stond open voor de meest uiteenlopende bijdragen, zoals een Russisch balalaika-orkest, een Zwitsers revolutionair socialistenkoor, een avond met ‘arabische dansritmes’ en een groep Nederlandse jongeren die zich, uitgerust met banjo’s en mandolines, als complete narren gedroegen.

De Cabaret Voltaire-avonden ontwikkelden zich al snel in de richting van meer felheid, absurditeit, ironie en publieksprovocaties. Aan de oorlogsverschrikkingen buiten het neutrale Zwitserland kon je immers niet voorbijgaan – de vaste deelnemers waren overwegend oorlogsmijders uit de omringende landen. Tristan Tzara en Marcel Janco waren uit Roemenië naar Zürich getrokken. Hans Arp had de Elzas verlaten. Richard Huelsenbeck kwam net als Ball en Hennings uit Duitsland over en begeleidde zijn ‘Fantastische Gebeden’ met een grote trom: dreunen, knallen, ritmes, salvo’s. Huelsenbeck droeg er ook zijn ‘Negerliederen’ voor, bestaande uit fantasiewoorden, ook weer begeleid door ‘exotische trommels’. Er waren ‘Afrikaanse’ melodieën voor een avond van ‘zwarte muziek’.

primitivisme

Primitivisme, de westerse interpretatie van uitingen van exotische, niet-westerse ‘primitieve’ culturen (met name uit Afrika en Oceanië), was populair in brede avant-gardekringen en inspirerend als vorm van kritiek op de doorgeslagen westerse samenleving. Denk aan het verwerken van beelden en maskers in het werk van Picasso, of in dat van de Duitse expressionisten. Ook de Zürichse dadaïsten gebruikten de ‘primitieve’ beeldtaal om te wijzen op andere, in hun ogen puurdere samenlevingen dan de westerse. Met dat primitivisme wilden ze een soort collectief onbewustzijn oproepen, oerinstincten die in de westerse samenleving waren verdwenen. In Cabaret Voltaire leverde het de ‘negerliederen’ en ‘negerritmes’ op en inspireerde het tot irrationele, instinctmatige ‘oer’dansen. Maar ook diende dat primitivisme als provocerende antithese tegen de dominante westerse cultuur. Want het bewust gebruikte groteske dat ze – onwetend – in de ‘primitieven’ zagen – vooral in de mimiek en lichaamshouding (en in de maskers) bij de dansen, met een onvermijdelijk racistisch element – ondermijnde de westerse idealen van gratie en schoonheid.

Programma voor de 1e Dada-soiree in Zürich na Cabaret Voltaire, 14 juli 1916. Hierin ontbreekt de titel bovenaan: AUTORENABEND – Freitag den 14. Juli 1916 – im Zunfthaus zur Waag. De handgeschreven tekst rechtsboven is van Hugo Ball. Kunsthaus Zürich uit nalatenschap Richard Huelsenbeck

bruïtisme

Bruïtisme werd ingevoerd, overgenomen van de Italiaanse futuristen. Bruïtisme: gebruik van geluiden van alle mogelijke dingen, zoals ratels, fluitjes, sirenes, propellers, typemachines, trommels, handgeklap, stemgebruik e.d. De futuristen verheerlijkten het moderne leven met al zijn technologische verworvenheden, de snelheid van auto’s, treinen en vliegtuigen, het geluid van machines, de hectiek van de stad, het spektakel van de oorlog. Zij vonden de kunst- en muziekwereld, en ook de literatuur, te gezapig, te zelfingenomen, en wilden de geaccepteerde normen ervan ter discussie stellen of zelfs afbreken. In de beeldende kunst introduceerden ze de suggestie van beweging en snelheid, in de poëzie gaven ze ‘woorden in vrijheid’ visueel vorm, en in de muziek werden gebruiksvoorwerpen en nieuw uitgevonden lawaai-instrumenten toegepast.

Bruïtisme is eigenlijk de verfranste naam van het Italiaanse ‘rumorismo’. Het woord ‘rumore’ komt overeen met het Engelse ‘noise’. De schilder Luigi Russolo vond dat de futuristische ideeën ook in de muziek tot uiting moesten worden gebracht. Hij presenteerde in 1913 een invloedrijk manifest over futuristische muziek, l’Arte dei rumori (‘The Art of Noises’) en ontwierp geluidsapparaten, de ‘intonarumori’, houten klankkasten met grote toeters, waarmee grommende, ratelende en sirene-achtige geluiden in variabele toonhoogten konden worden geproduceerd. Met deze instrumenten gaven de futuristen onder meer een concert getiteld ‘Het ontwaken van een grote stad’ van Russolo, uitgevoerd door 18 musici, en uitlopend op een rel (Milaan, 21 april 1914). Zo’n bruïtistisch concert was in de ogen van de futuristen eigenlijk niets anders dan een lawaaiige weergave van het bonte leven zelf. Dit laatste was ook voor de dadaïsten een essentieel uitgangspunt, al vonden zij wel dat er aan die technologische verworvenheden desastreuze schaduwzijden kleefden, die uitmondden in de gruwelen van de oorlog.

Voor het Cabaret Voltaire had Hugo Ball een bruïtistisch Kerstspel (‘Krippenspiel’) geschreven, behoorlijk absurdistisch, waarin de personages vooral klanken en abstracte woordjes als tekst hadden meegekregen. Zo was er ‘f f f ff f f f f fff’ voor de wind, sprak de ezel de gedenkwaardige woorden ‘ia ia ia ia ia…’, en waren Jozef en Maria gebonden aan ‘ramba ramba ramba ramba ramba m-bara m-bara…’. Het spel werd begeleid door gestampvoet, geritsel van hooi, een misthoorn, timmergeluiden, een draaiende propeller, en nog wat van zulke dingen. Ook andere voordrachtsvormen werden regelmatig begeleid door lawaaiige geluiden.

Muzikaal werd er weinig geëxperimenteerd. Zoals gezegd: modern-klassiek werk, en eigen muziek van Ball (vermoedelijk in de cabarettraditie en niet experimenteel, anders waren er ongetwijfeld recensenten over gevallen), bijvoorbeeld ter begeleiding van gemaskerde dansen, zij het dat dansen ook wel zonder muziek werden uitgevoerd (omdat veel ervan uit spontane bewegingen moesten ontstaan, dus niet vanuit een interpretatie van de gespeelde muziek), of soms alleen begeleid door getrommel of een gong. Een uitzondering vormde de pianist en componist Hans Heusser.

Hans Heusser

Heusser behoorde niet tot de vaste groep Cabaret Voltaire-medewerkers, maar deed af en toe mee door stukken van moderne componisten of van hemzelf te spelen. Eind mei 1917, bijna een jaar na het einde van Cabaret Voltaire, was er in Zürich een dada-soiree aan hem gewijd. Hij presenteerde er muziek voor piano, harmonium en stem, waarbij traditionele harmonieën vermeden werden – in die zin al een avant-gardistisch uitgangspunt. De muziek was sterk ritmisch (verwijzend naar ‘primitieve’ culturen) met schelle dissonanten, telkens onstuimig uitlopend op een climax.

Een verslag uit die tijd geeft een indruk van een uitvoering door Heusser: haaks op de piano had hij een harmonium neergezet. Terwijl zijn linkerhand dartelend de piano bespeelde, probeerde hij met zijn rechteronderarm zoveel mogelijk toetsen tegelijk van het harmonium in te drukken terwijl zijn rechtervoet energiek de pedalen ervan bediende. Totaal in de geest van dada. Heusser plaatste heterogene stijlen naast elkaar in sterke ritmes, met een voorkeur voor jazz en het toelaten van toeval. Hij combineerde archaïsche en pseudo-kerkmuziek met experimentele, futuristische klanken. Hij was in die zin sterk door dada beïnvloed.

Dat heterogene, het gebruik van verschillende stijlen naast elkaar, maar ook de combinatie van hoge cultuur (de ‘serieuze’ muziek en literatuur) en lage (marsmuziek, volksmuziek, volksliederen) was tekenend voor een kritisch bewustzijn van een anti-artistieke richting en werd kenmerkend voor dada in Zürich.

Volgend stukje: Berlijn.

Literatuur, o.a.:

Ariel Alvarez, DADA manieren. Een overzicht. Overveen, 2016
Hans Bolliger e.a., Dada in Zürich. Kunsthaus Zürich, 1985, 1994
Paul Ingram, ‘Songs, Anti-Symphonies and Sodomist Music: Dadaist Music in Zurich, Berlin and Paris’. Academia, 2017
Matthew Greenbaum, ‘From Revolutionary to Normative: a Secret History of Dada and Surrealism in American Music’. New Music Box, 2008

 

The Fountain Photo

English version of previous post De Fountain-foto.

The famous and infamous photograph of Marcel Duchamp’s urinal (Fountain) was not created by Alfred Stieglitz. And the ‘R. MUTT 1917’ signature never was on the urinal itself.

Am I serious? Yes.

Alfred Stieglitz (American, 1864–1946). Fountain (photograph of assisted readymade by Marcel Duchamp). 1917. Gelatin silver print, 9 1/4 x 7″ (23.5 x 17.8 cm). Collection Jacqueline Matisse Monnier. © public domain.

introduction

While diving into Duchamp’s pivotal work Fountain I came across many articles with a lot of different viewpoints and assumptions. Some of these articles deal with the circumstances of the submission of the urinal to the exhibition of the Society of Independent Artists in New York in April 1917 (Who submitted the urinal? Where could it have been acquired or found? etc.). Some authors believe the sensational ‘Dada baroness’ Elsa von Freytag-Loringhoven was the real author of Fountain, among them biographer Irene Gammel and Glyn Thompson. That this is virtually impossible I described in my previous post Barones Elsa & Fountain to which I added an English summary.

Other articles deal with the photo itself: we see a photograph of a urinal on a base, a signature seemingly painted on the urinal, a handwritten label hanging from one of the urinal’s brackets. There seem to be some peculiarities, or even impossibilities in this photo. That’s why some carefully observing investigators believe this photo has been manipulated one way or another. Rhonda Roland Shearer investigated photos of Duchamp’s studio on apparently impossible representations of some of his readymades, and used advanced technical methods to explain her views; in line with Shearer’s findings, Tim Nowakowski focused on photo technical anomalies concerning scale, sharpness and lighting among other things. Both conclude that it must be a composite photo. Moreover, in the view of Nowakowski, the photo has been edited in such a way that one can read all kinds of hidden messages that Duchamp would have put in it.

Though I think most of these articles are very interesting and have intriguing points of view, I don’t believe the Fountain photo is a composite photo – most of the arguments can be refuted. I came to different conclusions by drawing perspective lines, measuring details and looking at a strange reflection in the bottom left part of the photo.

*

The famous photographer Alfred Stieglitz is officially known as the author of this photograph – and suddenly this would not be true anymore? It may seem a bit silly to state this like that, for Stieglitz did indeed take the photo that served as the basis for the photo as we know it, but the famous Fountain photo is not a print by Stieglitz. So what should it be then: most likely a photo of an edited Stieglitz photo.

Is that of any interest? Sure. First of all, it’s about a photograph that drastically influenced the course of modern art. Furthermore, this photo was part of Duchamp’s strategic plan to play a prank on the art world – the photo could only be a success with the visibility of an artist’s name, ‘R. MUTT’. Much has been written about Fountain, the same goes for the picture itself, but I like to present some new insights on the iconic photo.

Stieglitz himself must have found his photo of the urinal not important enough, since he didn’t keep a single print of it for his carefully archived collection, The Key Set (a negative of this photo has not survived, not surprisingly though, since most of his negatives were destroyed after his death). But he did mention having had some fun photographing the urinal:

[…] But I’ve had some fun in photographing. Perhaps you’ll see it. There was a row at the Independent – a young woman (probably at Duchamp’s instigation) sent a large porcelain urinal on a pedestal to the Independent. Duchamp, Marin, Covert, Arensberg wanted to show it. The rest of the Committee wouldn’t. So there is a row – a jury after all.
They asked me if I’d photograph it. Its lines are very fine. I have made a photograph – suggesting a Buddha form – & there is a large Hartley as a background. […]
Alfred Stieglitz, passage from his letter of April 23, 1917, to Georgia O’Keeffe. This passage was written on April 19.

By the way, the photo itself came to light much later, at least after Duchamp died in 1968. The picture as we knew it before the discovery of that print was just a reproduction of the photo – cropped at the bottom – in magazine The Blind Man, Nr.2 (May 1917), published by Duchamp, Beatrice Wood and Henri-Pierre Roché.

This is what probably happened: after the refusal of the urinal as entry for the Independents exhibition, Stieglitz photographed it at the request of Duchamp and/or his accomplices in his studio, and had the print(s) delivered to Duchamp, who went on to work with it. How and what exactly – that is subject of many speculations, for I am by no means the first and will not be the last either to try to make it clear that this iconic photo was a result of manipulation.

photomontage

Several researchers are convinced that the photo was edited, that it would not have been a print of one negative, but a composition of fragments of different photos, a composite photo, a photomontage. Just look: the upper part of the urinal on the photo seems to be photographed straight from the front, while the lower part (with the inlet hole) is slightly turned to the left. Hey, that’s not right, you may think. Of these and other apparently inconsistent elements Rhonda Roland Shearer in tout-fait, an online journal for Duchamp studies, presents detailed analyses, in which she tries to convince us of the probability of several photo manipulations. She uses photo fragments, animations and photographic techniques to explain in a praiseworthy way how the manipulations could have been made. For example, in the Stieglitz photo, the triangle of drain holes would be a pasted photo fragment; the edge of the urinal above the left wall bracket shows improbable shadows and reflections as a result of retouching; the entrance card and the string hanging from the wall bracket are relatively large; the back of the urinal would be too close to the viewer, while the inlet hole at the front would be too small. According to Shearer, Duchamp purposefully manipulated the perspective in the photo, in accordance with his ideas of a ‘rehabilitated’, more mathematical perspective to break through conventional, what he called ‘retinal’, perspective representations.

But why make it so difficult? The upper part was not photographed at any other angle than the lower part, the entire urinal is turned slightly to the left. If you draw an axis from the top center to the middle of the triangle of drain holes, left of the axis there is much more space inside the urinal then at the right of it, so through that non-frontal view you see a little more of the inside on the left, and a little more of the outside on the right, for instance around the bracket. I photographed the Fountain replica in the Centre Pompidou in Paris from the same angle (be it a bit more from above, but that doesn’t matter for the left-right proportion) which appears to deliver the same image. Optical illusion. Needless to say, the replica urinal is symmetrical.

studio photos

 

Shearer looks critically at several studio photos that feature Duchamp’s readymades, which she analyzes for possible image manipulations, such as a photo that shows the coat rack with four hooks attached to the floor (Trap, 1917), as well as the photo with – next to the urinal – the hanging hat rack with three double hooks (Hat Rack, 1917) and the hanging snow shovel (In Advance of the Broken Arm, 1915).

From this photo, Shearer argues (among other things) that a full size snow shovel couldn’t possibly be hanging physically from the ceiling, so that it either hangs without a regular size shaft and handle or has been pasted in as a photo fragment. Well, I’m afraid Shearer has made incorrect assumptions (at least in this case), for the snow shovel certainly can fit there entirely, hanging from the studio’s ceiling. The photo shows it right at the front, at a good distance from the urinal that hangs in the doorway. If you draw some perspective lines from the edges of the ceiling and the floor, you can determine the horizon. From the horizon you can draw lines that connect urinal and snow shovel. These objects are of about equal width (approx. 35 cm/14 in). In terms of size they approximately coincide, and with a one-meter-long wood shaft, the entire shovel fits definitely under the ceiling. See also the other studio photo with the same objects, showing the doorway from a more frontal viewpoint.

Despite of her very extensive analyses, some of Shearer’s other findings are likewise questionable. The four hooks on the coat rack are not completely parallel to each other in the photo, so according to Shearer Duchamp must have cut and pasted from several photos. Why? To achieve a certain playfulness or to manipulate the viewer’s gaze, one may think. But those hooks could just as well not have been completely straight on the board, and also partially deformed – Duchamp had stumbled over it so many times that he decided to nail the rack to the floor. Or he could have fixed the more or less ‘deformed’ hooks himself on the board, not quite straight. So such details can still actually be part of a photo taken in one go. Duchamp has indeed been working on image editing in those photos (accentuation and retouching), but only from the mid-thirties when he included some of those photos in his Boîte-en-valise (Box in a Suitcase) with miniatures and reproductions of his work. But around 1917-1918? I wonder.

The assumed non-correct details in the Fountain photo can then be explained by perspective, light reflections and possible deformations in the urinal itself. I think the only thing that is undoubtedly correct is the observation that there was no signature on the urinal itself – then you would have seen something of it on the urinal hanging from the lintel in the studio photos, as Shearer analyses (at least in the case that the photos were taken after the refusal at the Independents exhibition, which is likely but not certain).

It is tempting to attribute such photo manipulations to Duchamp, to test the perception of the viewer. Duchamp was fond of visual puns and was also absolutely concerned with the viewer’s perception, so it would not be impossible. On the other hand, it doesn’t have to be that way. Moreover, it’s Henri-Pierre Roché who is known as the creator of these photos. Roché was Duchamp’s friend and accomplice in the history of the mysterious Fountain submission and fellow publisher of The Blind Man.

Tim Nowakowski also analyses the photo on several aspects. He follows Shearer in the alleged improbability of a photo taken in one go, but comes up with many more points to support his conclusion of a composite photo. First of all, he supposes a collaboration between Duchamp and Stieglitz in manipulating the photo. But in 1917 Stieglitz was not at all concerned with photo editing, he was in favor of straight photography, a pure form of photography, without editing, partly under the influence of his young colleague Paul Strand. Stieglitz never did any photomontage (I got that assurance from Stieglitz expert Sarah Greenough from the National Gallery of Art in Washington). From the letters from Stieglitz to Georgia O’Keeffe and others, it can also be assumed that Stieglitz was not in the Duchamp conspiracy. Then Duchamp would have had to get assistance from another photographer. Who? Not Man Ray, who only started to focus on photography a few years later, also in collaboration with Duchamp. Stieglitz must have taken the photo independently, he created the setting – he also often portrayed people with a painting in the background.

I will continue with a few of Nowakowski’s points. In general, the photo must have been retouched in several places, he states: light reflections have been added or removed. That is possible, but not necessarily the case. The highlights on the smooth edges of the urinal look natural: Stieglitz used a strong lamp, considering, among other things, the drop shadow on the base.

distortion

At the bottom left, part of the painting in the background – The Warriors by Marsden Hartley, 1913 – falls in the shadow of the urinal. The light that illuminates the scene comes from the top right. Nowakowski believes that the upper right section of the painting in the photo should therefore have been brighter. This touches on another problem he raises: the figures in the painting in the upper right corner of the photo seem relatively too small in scale, so they appear closer to the urinal, while the figures to the left of the urinal are in the right place. That’s strange. Nowakowski sees in this apparent distortion one of the arguments that multiple photos, taken from different angles, have been combined to create one photograph.

I came to a different insight: the painting is positioned diagonally to the camera, slightly to the rear right. This makes the figures in the painting on the right side smaller in perspective. Hereby an image of the painting that shows the contours of the photo. That explains the bias, but possibly also the assumption that the painting at the top right captures less light than you might expect.

The painting hangs on or stands against a wall, on an elevation (because if it were on the floor, the camera position would be very low and the base small), and the base, of which you see a part of its left side, could be parallel to the canvas; there is another platform on the base on which the urinal rests.

distances

The urinal must be quite close to the painting, given its shadow on the canvas at the bottom left, and, besides, the distance from the camera to the object would otherwise be quite large. The urinal takes a width of approximately 45 cm (18 in) on the canvas. The canvas itself measures approx. 120 x 120 cm (47 x 47 in). The urinal, excluding the brackets, must have been approx. 30 cm (12 in) wide (more on this below). Suppose – just a guess – that the urinal with its rear part (with the outlet) was 20 cm (8 in) away from the painting, then the distance between the camera and the urinal must have been approximately 60 cm (23 ½ in) – see the drawing. But if the lens was a long-focus lens, then that distance would have been greater.

The camera that Stieglitz most likely used for this photo is an 8×10 inch Eastman View camera that he had purchased in 1915, with high-quality lenses. With this camera – with a lens on a large bellows (for focusing) – he used a tripod. From 1910 on he usually made contact prints instead of enlargements. The size of the Fountain photo corresponds to that of an 8×10 inch contact print. The photo has a telephoto effect, you can see that because the back of the urinal seems closer than it should look in reality. And a telephoto effect also means a relatively shallow depth of field.

focus

This brings us to the next incorrect aspect in the eyes of Nowakowski: the out of focus front part of the urinal. Unnecessarily out of focus, he says, since with that camera you could focus a large range. That may be, but at that time Stieglitz took many photos with a shallow depth of field, in particular portraits of Georgia O’Keeffe, where only a part of the face is sharp, and not, for instance, the hands in front of the body. So it seems to be a deliberate choice.

form

Another thing that struck Nowakowski: the rim at the upper side of the urinal is narrower at the right than at the left. That too would indicate (in combination with the reduced forms in the painting to the right of the urinal) the use of a fragment from another photo. Let’s look at the photo once more. The outer narrow edge of the urinal (especially on the left) may at first sight seem to protrude outwards – a raised edge. This is also how the replicas were made, which were manufactured in 1964 under the auspices of Arturo Schwarz in Milan and authorized by Duchamp in accordance with his instructions – based on the photo. But that is not right: the rim of the urinal is convex, so it protrudes precisely in the middle. That also corresponds to the lighting, given the highlights on the rim. The mini-urinal in the Boîte-en-valise however shows the right shape of the rim. I have to admit: at first I saw it wrong, despite the clearness that the light and shadow parts provide. I only saw ‘the light’ in a photo of (almost) the same Bedfordshire model urinal from the Trenton Potteries company, which, surprisingly, was still in use in 2016 in a restored mansion in St. Louis in the state of Missouri (The Magic Chef Mansion, since 1908). The photo was added to an article by Glyn Thompson, who seems to dedicate his life to the constant ‘unmasking’ of Duchamp as the biggest trickster in the art world of the twentieth century. He also stubbornly maintains that Elsa von Freytag-Loringhoven must have been the actual sender of Fountain. But that aside.

malformation

Is the top right rim of the urinal actually narrower than the left one, or are we dealing with a possible perspective distortion? It must really be narrower. This could mean that Duchamp was able to obtain a somewhat deformed, rejected copy. The production of urinals was semi-manual work, and failed earthenware sanitary products were rather common; they were discarded. It is also possible that the inlet hole is not exactly in the middle.

I came across another article by Glyn Thompson in which he noted, among other things, that the urinal hanging from the lintel in a photo of Duchamp’s studio must have been a failed one, because the area where the perforated ventilator and the integral strainer meet at the seam joining the back of the urinal to the bowl, would be wrong, at least through the eyes of an expert plumber. A rejected copy could explain why Duchamp or an accomplice could have taken the urinal right away, whereas normally at that time (due to hygienic conditions in certain New York neighborhoods) only approved plumbers were eligible – who did not only choose a urinal, but also obtained the required accessories (pipes, mounting material).

smaller

There is more to the shape of the urinal. It must have been much smaller than is always assumed. In the literature on Fountain, it is generally assumed that the urinal on Stieglitz’s photo would be the ‘Flat Back Bedfordshire model with lip’ from Trenton Potteries in Trenton, New Jersey, although that is by no means certain. But assuming this is a correct assumption, the type at stake – and also similar models from other manufacturers – was available in three sizes at that time, in inches: 15 x 18; 13 x 15; 12 x 14 (width (excl. brackets) x height); converted to centimeters: 38 x 46; 33 x 38; 30,5 x 35,5.

Excluding the brackets, the width of the largest model would be approximately 38 cm (15 in); of the smallest one 30,5 cm (12 in). Now you can calculate the height of the doorposts on the basis of the studio photos, because the lower panel of Duchamp’s Large Glass can be seen on some of the photos. The door posts must be approx. 220 cm (86 ½ in) high – a common height. The width of the lintel is approximately two meters (78 ¾ in). You can then calculate how large the urinal must have been, and that appears to correspond to the smallest model. The replicas (e.g. from Centre Pompidou or Tate Gallery) are much too large, even larger than the largest Bedfordshire model: 48 x 61 cm (19 x 24 in). I assume that the urinal was really in Duchamp’s studio and not mounted in the photos, because its position (and of the other objects) in both studio photos correspond. In making these calculations, I also assumed the urinal in the studio photos is the same as the one in the Stieglitz photo, which is not certain: it may of course be that the original copy disappeared after Stieglitz had photographed it, after which Duchamp could have acquired another urinal (possibly of a different model). Duchamp specialist Stefan Banz believes in his recent, well-documented book about Fountain that the hanging urinal must have been of a different type from that in Stieglitz’s photo. Moreover, Banz also raises questions about the identity of the urinal on this photo: in his investigation of the urinals of that time, he did not come across a type with a double groove on the edge, as in the photo. Was that model sold as standard, or was it perhaps a rejected prototype? Or would there still exist a catalogue, not yet found, that includes this type of urinal? 

Besides, the calculated dimensions also correspond to the size of the ghost you see sitting on the trunk, although I would not know exactly how to explain the vagueness of that figure. Pasted in the photo from another negative? Unlikely, because you can see the background through the upper body. A multiple exposure, by accident or on purpose? Could be, because there are more vague lines and figures in the photo. Or was Roché’s torso and right leg – because it is he – moving? Did he make a self-portrait with a slow shutter speed? Where was Duchamp? It seems likely that Roché is actually sitting on that trunk, his left foot is convincingly resting on the floor. And since we see Roché, not Duchamp, you can also doubt the authorship of these studio photos attributed to Roché – perhaps some were taken by him and others by Duchamp – who knows?

Nowakowski regards Duchamp as a total director who goes far in formal control (the ‘composite’ photo), but also in making all kinds of substantive meanings in this photo. To give one example: the figures in Hartley’s painting would be associated with pubic hair around the urinal as a vulva, with the glow light at the top as a clitoris – an interesting thought, considering Duchamp’s special interest in sex and eroticism. Thus Nowakowski suggests the most wild and interesting but unlikely speculations – as if Duchamp did nothing but put hidden messages into everything, in this Fountain photo even a lot at a time.

That the photo would be a montage can be virtually excluded. There is nothing like an interruption of the forms, not in the urinal and not in the background.

the signature

Rhonda Shearer already concluded that there could not have been a signature on the hanging urinal in Duchamp’s studio. If that was the same urinal as on the Fountain photo, then that signature should also have been missing on the urinal when Stieglitz photographed it. Nowakowski also convincingly states that on Stieglitz’s photo the signature could not have been on the urinal itself. Because if ‘R. MUTT 1917’ were actually painted on the urinal, then you should see light reflections on those letters, certainly at the top of the urinal’s rim. The letters and numbers should also look more vague, given the out of focus area around the letters. But what is also wrong: the letters do not follow the ridges in the side of the urinal. An attempt seems to have been made to give the legs of the M a slight nod to suggest a following of the ridge, but if you compare it to the signature on the replicas, then that is a world of difference.

Has that signature then been put on a print of Stieglitz’s photo? Yes, it can hardly be otherwise. Two prints of the Fountain photo have been preserved: the well-known, ‘complete’ photo, which is in the collection of Jacqueline Matisse (daughter of Henri Matisse’s son Pierre and Alexina (‘Teeny’) Sattler, who later became Duchamp’s wife); and a print of the upper half of the photo, which is in the collection of the Philadelphia Museum of Art (Arensberg collection). The Philadelphia photo – apart from the absence of the lower part – shows no differences with the one of Jacqueline Matisse. This museum is also in possession of a proof of the Fountain photo for The Blind Man, the ‘cropped’ version. All three prints were in the possession of Duchamp. I have had extensive correspondence with experts in various museums and institutions, about the photo, about Stieglitz and about the urinals of that time. The Philadelphia Museum of Art confirmed to me that the photo in their collection (the ‘half’ photo) itself has not been edited, nor retouched, but that there is a suspicion of editing via an intermediate photo. I received no response from Jacqueline (‘Jackie’) Matisse (88), but after long insistence I got a reply from curator Aurélie Verdier of the Centre Pompidou in Paris. She assured me that the signature was not applied to the photo (the well-known ‘complete’ photo).

row

All in all, Duchamp probably deliberately provoked a row. The rejection of the urinal as a work of art had to take place, so the voting among the members of the committee present had to have this negative result. For what if not a tight majority would have voted against, but in favor of admission of the object to the exhibition? So what if the urinal actually had been on display? No row, at most criticism, indignation and cynicism in the press, such as happened with Duchamp’s painting Nude descending a staircase, no.2 (1912) in 1913 at the New York Armory Show. Then we would not have had the Fountain photo in the second issue of The Blind Man (if that issue would have appeared at all), not ‘The Richard Mutt Case’, and not – according to a poll by the BBC in 2004 – the most influential work of art of the twentieth century. The row did come, as did the photo, which had to show expressiveness. That would be less without the signature.

That the result of the vote would be predictable is not hard to imagine. The committee did not want to be ridiculed during the exhibition because of one work of art, and those who were in favor were confidants of Duchamp. He must have carefully planned the publication of The Blind Man No.2 just after the end of the exhibition (May 6), as Thierry de Duve points out in a good article. To be on the safe side, the magazine was also printed in a luxury edition, to ensure its survival with all the attention for the refused Fountain.

reflection

Back to the photo one more time. Something strange is going on in the lower left area: the black of the shadow part next to the base is not completely black, there seems to be a light reflection in it. I asked a professional photographer to look at the photo. He suggested that that area could show a reflection of the somewhat lumpy gelatin silver paper. And that must be it. A reflection of the light of the environment on the photo. A photo, therefore, of Stieglitz’s photo on which ‘R. MUTT 1917’ was painted.

This could also explain the issue of the photo cropped from below in The Blind Man. You might think that layout considerations were the reason for this. But Duchamp could also have cut the bottom part away to leave that suspicious reflection out of the picture. His mission had to succeed, and that’s what it did.

The photo we know is from Marcel Duchamp. And we will never know what the original by Alfred Stieglitz exactly looked like.

Thank you:

Edland Man, photographer – many thanks for the analytical view
Pieter de Nijs (many thanks for editorial advice), Bert Jansen – Duchamp-specialists
University of Amsterdam, The Netherlands: Clara von Waldthausen
Philadelphia Museum of Art, Philadelphia: Samuel Ewing, Conna Clark
National Gallery of Art, Washington DC: Sarah Greenough
Georgia O’Keeffe Museum, Santa Fe, New Mexico: Tori Duggan
Museum of Modern Art, New York: Elisabeth Thomas
Centre Pompidou, Paris: Aurélie Verdier, Damarice Amao, Florian Ebner
Henk Houben, former employee Koninklijke Sphinx, Maastricht
Potteries of Trenton Society, Trenton, New Jersey: Patricia Madrigal
Tim Nowakowski
Lolo Alvarez

Selected bibliography, including websites:

H.-P. Roché, B. Wood, M. Duchamp, The Blind Man, nr.2, New York, May 1917
National Gallery of Art online Editions: Alfred Stieglitz Key Set
Alfred Sieglitz/Georgia O’Keeffe Archive
Sophie Howarth, ‘Marcel Duchamp, Fountain’, April 2000, Tate  (revised 2015, Jennifer Mundy)
William A. Camfield, ‘Marcel Duchamp’s Fountain, Its History and Aesthetics in the Context of 1917’ (3 parts) (or. in Dada/Surrealism 16 (1987), pp.79-86)
Calvin Tomkins, Duchamp, A Biography. New York, 1996, 2014
Rhonda Roland Shearer e.a., ‘Why the Hatrack is and/or is not Readymade: with Interactive Software, Animation, and Videos for Readers to Explore’, tout-fait collections, The Marcel Duchamp Studies Online Journal, 2005
Tim Nowakowski, ‘Marcel Duchamp/Alfred Stieglitz (Mutt and Jeff) Photograph an Impossible Urinal, Fountain (in a slapstick kind of way),’ Academia (2017)
Tim Nowakowski, three articles on Fountain
Glyn Thompson, ‘Sloppy Virtuosity at the Temple of Purity: No. 23 in an Occasional Series; Francis M. Naumann’s recurrent haunting ghosts’, Academia (2018)
Glyn Thompson, ‘The Urinal that Precipitated Modern Art, How a Misattributed Sanitary Fixture Kick-started an Artistic Movement’, PM Magazine, Dec. 2018
Glyn Thompson, ‘The Richard Mutt Affair Meets the Louisiana Purchase Exposition’, St. Louis Magazine, Feb. 2016
Glyn Thompson, ‘The Magic Chef Mansion Urinal and Marcel Duchamp, Part Two’, St. Louis Magazine, Sept. 2016
Jan Bäcklund, ‘Readymade and Fake. The Richard Mutt Case Reitinerated’ Academia (2018)
Thierry de Duve, ‘The Story of Fountain: Hard Facts and Soft Speculation’, The Nordic Journal of Aesthetics, No. 57-58, (2019), pp.10-47
Rachel Danzing, ‘Alfred Stieglitz: Photographic Processes and Related Conservation Issue’, Topics in Photographic Preservation, Volume 4, pp.57-79, 1991
Elena Filipovic, ‘A Museum That is Not’, e-flux, Journal #4, March 2009
Stefan Banz, Marcel Duchamp: Richard Mutt’s Fountain. Vienna (Verlag für Moderne Kunst), Dijon (Les presses du réel), 2019

(last revision 5 March 2020)

De Fountain-foto

De beroemde en beruchte foto van Marcel Duchamp’s urinoir (Fountain) is niet gemaakt door Alfred Stieglitz. En de signatuur ‘R. MUTT 1917’ heeft nooit op het urinoir gestaan.

Alfred Stieglitz (American, 1864–1946). Fountain (photograph of assisted readymade by Marcel Duchamp). 1917. Gelatin silver print, 9 1/4 x 7″ (23.5 x 17.8 cm). Collection Jacqueline Matisse Monnier. © public domain.

Wat? Ja, je leest het goed. De beroemde fotograaf Alfred Stieglitz staat officieel bekend als de maker van deze foto – en opeens klopt dat niet meer? Misschien een beetje flauw, want Stieglitz heeft inderdaad wel de foto gemaakt die als basis diende voor de foto die we nu kennen, maar de bekende Fountain-foto is niet een afdruk van Stieglitz. Wat die wel is: een foto van een bewerkte foto van Stieglitz.

Boeit dat? Ja. Allereerst gaat het om een foto die de loop van de moderne kunst drastisch heeft beïnvloed. Bovendien maakte deze foto voor Duchamp deel uit van een strategisch plan om de kunstwereld een hak te zetten – de foto was pas geslaagd met de zichtbaarheid van een pseudoniem, ‘R. Mutt’. Over Fountain is al heel veel geschreven, ook over de foto zelf, maar ik kom met nog een paar nieuwe inzichten.

Over de toedracht rond de inzending van dit object voor de tentoonstelling van de Society of Independent Artists in New York in april 1917: zie mijn stukjes Barones Elsa & Fountain en Duchamp’s Fountain.

In deze foto lijken wat eigenaardigheden, of zelfs onmogelijkheden te zitten. Daarom menen enkele scherp observerende onderzoekers dat die foto op een of andere manier gemanipuleerd is. Rhonda Roland Shearer onderzocht, naast de Fountain-foto, ook foto’s van Duchamps atelier op ogenschijnlijk onmogelijke weergaven van enkele van zijn readymades, waarbij ze geavanceerde methoden gebruikt heeft om haar analyses kracht bij te zetten; Tim Nowakowski richtte zich, in aansluiting op de bevindingen van Shearer, op meer ‘niet-kloppende’ fotografische details, onder andere in schaal, scherpte en lichtval. Beiden concluderen dat het om een samengestelde foto gaat. Bovendien is de foto in de optiek van Nowakowski zo bewerkt, dat je er allerlei verborgen boodschappen in kunt lezen die Duchamp erin zou hebben gestopt.

Al vind ik meerdere van deze artikelen interessant, alleen al vanwege de intrigerende gezichtspunten en conclusies, ik geloof niet dat de Fountain-foto een composietfoto is – veel van de genoemde argumenten kunnen worden ontkracht. Door perspectieflijnen te tekenen, details op te meten en te kijken naar een vreemde lichtreflectie in het gedeelte links onderin de foto kwam ik tot andere conclusies, waarbij ook ik denk dat die foto op een bepaalde manier bewerkt is. Maar als Stieglitz niet zelf de bewerker van zijn eigen foto was, wie dan wel, en in hoeverre is die foto dan nog van Stieglitz? Wie moet dan als auteur van de beroemde en beruchte foto beschouwd worden?

Stieglitz zelf zal zijn foto van het urinoir niet belangrijk genoeg gevonden hebben, en ook niet passend bij de rest van zijn werk, want hij heeft geen enkele afdruk ervan bewaard in zijn zorgvuldig gearchiveerde collectie The Key Set (een negatief is er overigens ook niet meer van, maar verreweg de meeste van zijn negatieven zijn na zijn dood verloren gegaan). Hij heeft wel gezegd dat hij er lol in had om dat urinoir te fotograferen, inclusief de hele setting van het gekantelde object op een houten sokkel tegen de achtergrond van een schilderij:

[…] But I’ve had some fun in photographing. Perhaps you’ll see it. There was a row at the Independent – a young woman (probably at Duchamp’s instigation) sent a large porcelain urinal on a pedestal to the Independent. Duchamp, Marin, Covert, Arensberg wanted to show it. The rest of the Committee wouldn’t. So there is a row – a jury after all.
They asked me if I’d photograph it. Its lines are very fine. I have made a photograph – suggesting a Buddha form – & there is a large Hartley as a background. […]
Alfred Stieglitz, passage uit zijn brief van 23 april 1917 aan Georgia O’Keeffe. Deze passage is geschreven op 19 april.

Overigens is de foto zelf pas veel later bekend geworden, in elk geval na Duchamps dood in 1968. Wat we daarvóór sinds 1917 kenden was alleen een reproductie van die foto – van onderen ingekort – in het door Duchamp, Beatrice Wood en Henri-Pierre Roché uitgegeven blaadje The Blind Man, nr. 2 (mei 1917).

Wat er waarschijnlijk gebeurd is: Stieglitz heeft op verzoek van Duchamp en/of medestanders het urinoir – na de weigering ervan voor de Independents-tentoonstelling – in zijn studio gefotografeerd en de afdruk(ken), mogelijk via via, aan Duchamp bezorgd, die er verder mee aan de slag gegaan is. Hoe en wat – daar wordt wild over gespeculeerd, want ik ben lang niet de eerste en zal ook niet de laatste zijn die probeert duidelijk te maken dat die foto op een of andere manier gemanipuleerd is.

fotomontage

Zoals gezegd: meerdere onderzoekers zijn ervan overtuigd dat de foto bewerkt is, dat die niet een afdruk van één negatief zou zijn, maar een samenstelling van fragmenten uit verschillende foto’s, een fotomontage dus. Want kijk maar: het bovenste deel van het urinoir op de foto lijkt recht van voren gefotografeerd, terwijl het onderste deel (met het inlaatgat) iets naar links gedraaid is. Hé, dat klopt niet, denk je dan. Van deze en andere ogenschijnlijk niet-kloppende elementen brengt Rhonda Roland Shearer in het online-platform voor Duchamp-studies tout-fait gedetailleerde analyses, waarin ze meerdere fotomanipulaties aannemelijk probeert te maken. Op een prijzenswaardige manier legt ze aan de hand van fotofragmenten, animaties en fotografische technieken uit hoe de manipulaties gemaakt konden zijn. Zo zou op Stieglitz’ foto bijvoorbeeld het gaatjesdriehoekje een ingeplakt fotofragment zijn; de rand van het urinoir boven de linkermuursteun vertoont onwaarschijnlijke schaduwen en reflecties als resultaat van retoucheerwerk; de kaart en het touwtje waarmee die aan de muursteun hangt zijn aan de grote kant; de achterkant van het urinoir zou te dichtbij staan ten opzichte van de voorkant, en het inlaatgat vooraan zou weer te klein zijn. Volgens Shearer zou Duchamp doelbewust het perspectief in de foto gemanipuleerd hebben, in overeenstemming met zijn uitspraken over conventionele perspectiefbenaderingen en een door hem voorgestelde, meer wiskundige, wetenschappelijke perspectiefweergave, om de vertrouwde, door hem ‘retinaal’ (verwijzend naar retina, netvlies) genoemde manier van weergeven te doorbreken.

Maar waarom zo moeilijk doen? Het bovenste deel is helemaal niet onder een andere hoek gefotografeerd dan het onderste, het hele urinoir is iets naar links gedraaid. Als je een as trekt vanuit het midden bovenin naar het midden van het gaatjesdriehoekje, dan is er links van de as veel meer ruimte aan de binnenkant van het urinoir dan rechts, dus door die draaiing zie je iets meer van de binnenkant links, en iets meer van de buitenkant rechts, bijvoorbeeld rond de muursteun. Ik heb een foto gemaakt van de Fountain-replica in het Centre Pompidou in Parijs, onder dezelfde hoek (zij het iets meer van boven, maar dat maakt voor de links-rechtsverhouding niet uit), en dat levert hetzelfde beeld op. Gezichtsbedrog dus. Ten overvloede: het replica-urinoir is symmetrisch.

atelierfoto’s

 

Shearer kijkt kritisch naar meerdere atelierfoto’s waar Duchamps readymades op voorkomen, en telkens meent zij manipulaties te zien, zoals in een foto met het op de vloer vastgemaakte kapstokje met vier haken (Trap, 1917), en in de foto met – naast het urinoir – de hangende ronde kapstok met de drie dubbele haken (Hat Rack, 1917) en de hangende sneeuwschep (In Advance of the Broken Arm, 1915).

Van deze foto beweert Shearer (onder meer) dat die sneeuwschep niet met steel onder het plafond kan passen, dus dat die óf zonder steel hangt, óf in de foto gemonteerd is. Ik kan Shearer een illusie armer maken, want de sneeuwschep kan wel degelijk mét steel onder het plafond hangen. Je ziet hem vrij vooraan op de foto, op ruime afstand van het urinoir dat in de deuropening is opgehangen. Met de perspectieflijnen die je van de randen van het plafond en van de vloer kunt trekken, kun je de horizon bepalen. Vanaf de horizon kun je lijnen trekken die urinoir en sneeuwschep verbinden. Deze objecten hebben ongeveer een gelijke breedte (ca. 35 cm). Qua grootte vallen ze dan ongeveer samen, en met een steel van een meter komt de hele schep onder het plafond terecht. Zie ook de andere atelierfoto met dezelfde objecten, waar je meer recht van voren tegen de deuropening aankijkt.

Zo kunnen ook andere bevindingen van Shearer betwijfeld worden, ondanks haar zeer uitgebreide analyses. Die vier kapstokhaken liggen niet helemaal parallel aan elkaar op het plankje, dus moet Duchamp uit meerdere foto’s geknipt en geplakt hebben. Waarom? Om een zekere speelsheid te bereiken of de blik van de kijker te manipuleren, kun je denken. Maar die haken konden ook wel echt niet helemaal recht op het plankje gelegen hebben, en voor een deel verbogen zijn – Duchamp was er zo vaak over gestruikeld dat hij besloot het dan maar aan de vloer vast te spijkeren. Of hij kon de ‘misvormde’ haken zelf op het plankje bevestigd hebben, niet helemaal recht. Dus zulke details kunnen toch werkelijk deel uitmaken van een in één keer genomen foto. Duchamp is wel met beeldbewerking in die foto’s bezig geweest (accentuering en retoucheerwerk), maar pas vanaf midden jaren dertig toen hij enkele van die foto’s opnam in zijn Boîte-en-valise-koffertje met miniaturen en reproducties van zijn werk. Maar rond 1917-1918? Dat vraag ik me af.

De zogenaamd niet-kloppende details in de Fountain-foto zijn dan te verklaren uit perspectiefwerking, reflecties en mogelijke misvormingen in het urinoir zelf. Het enige wat volgens mij zonder twijfel juist is, is de constatering dat de signatuur op het urinoir ontbroken moet hebben – dan had je er namelijk ook iets van moeten zien op het in de deurpost hangende urinoir op de atelierfoto’s, zoals Shearer analyseert (tenminste, in het geval dat die foto’s ná de weigering op de Independents-tentoonstelling genomen zijn, wat helemaal niet zeker is).

Het is verleidelijk om aan Duchamp dergelijke fotomanipulaties toe te schrijven, om de waarneming van de kijker op de proef te stellen. Duchamp hield van beeldgrapjes en was ook absoluut bezig met de perceptie van de beschouwer, dus het is niet onmogelijk. Maar het hoeft dus niet. Bovendien staat als maker van deze foto’s niet Duchamp maar Henri-Pierre Roché bekend, zijn vriend en medeplichtige in de geschiedenis van de mysterieuze Fountain-inzending en collega-uitgever van The Blind Man.

Tim Nowakowski analyseert de foto ook op meerdere aspecten. Hij volgt Shearer in de vermeende onwaarschijnlijkheid van een in één keer genomen foto, maar komt met nog veel meer punten om zijn conclusie van een fotomontage te staven. Hij gaat allereerst uit van een samenwerking tussen Duchamp en Stieglitz in het manipuleren van de foto. Maar Stieglitz was in 1917 helemaal niet met fotobewerking bezig, hij stond juist een straight photography voor, een zoveel mogelijk pure fotografie, zonder bewerkingen, mede onder invloed van zijn collega Paul Strand. Aan fotomontage heeft Stieglitz nooit gedaan (die verzekering kreeg ik van Stieglitz-expert Sarah Greenough van de National Gallery of Art in Washington). Uit de brieven van Stieglitz aan Georgia O’Keeffe en anderen valt ook op te maken dat Stieglitz niet in het Duchamp-complot zat. Dan had Duchamp dus een andere fotograaf moeten inschakelen. Wie? Man Ray niet, die ging zich pas een paar jaar later op fotografie toeleggen, ook veel in samenwerking met Duchamp. Stieglitz’ collega’s Paul Strand of Edward Steichen? Onwaarschijnlijk – ook zij hielden zich, voor zover bekend, in die tijd niet met fotomontage bezig. Stieglitz moet de foto zelfstandig gemaakt hebben, de setting is door hem bedacht – hij portretteerde in die periode ook vaker mensen met een schilderij op de achtergrond.

Ik ga door met nog een paar van Nowakowski’s punten. In het algemeen moet de foto op meerdere plaatsen geretoucheerd zijn, stelt hij: lichtreflecties zijn toegevoegd of verwijderd. Dat is mogelijk, maar niet noodzakelijk het geval. De highlights op de gladde randen van het urinoir zien er natuurlijk uit: Stieglitz gebruikte een sterke lamp, gezien onder andere de slagschaduw op de sokkel.

vertekening

Linksonder valt een deel van het schilderij in de schaduw van het urinoir. Het licht dat het tafereel beschijnt komt van rechtsboven. Nowakowski meent dat het deel van het schilderij rechtsboven daarom lichter had moeten zijn. Dit raakt aan een volgend probleem dat hij aankaart: de figuren van het schilderij in de rechterbovenhoek van de foto zijn naar verhouding iets kleiner zodat ze iets dichter bij het urinoir zijn komen te staan, terwijl de figuren links van het urinoir op de goede plek staan. Dat is vreemd. Nowakowski ziet hierin een van de argumenten dat meerdere foto’s, vanuit verschillende hoeken genomen, zijn samengevoegd tot één foto.

Ik kwam tot een ander inzicht: het schilderij – The Warriors van Marsden Hartley, 1913 – staat schuin naar rechtsachter ten opzichte van de camera. Daardoor worden de figuren op het schilderij rechts perspectivisch kleiner. Hierbij een afbeelding van het schilderij met de contouren van de foto. Dat verklaart dus die vertekening, maar mogelijk ook de aanname dat het schilderij rechtsboven minder licht vangt dan je zou kunnen verwachten.

Het schilderij zal tegen een muur hangen of staan, op een verhoging (want als het op de vloer zou staan zou het camerastandpunt wel heel erg laag zijn en de sokkel klein), en de sokkel, waarvan je iets van de linkerzijkant ziet, zou evenwijdig aan het doek kunnen staan; op de sokkel ligt nog een plateau waarop het urinoir rust.

afstanden

Het urinoir moet vrij dicht op het schilderij staan, gezien de schaduw ervan op het doek linksonder, en bovendien zou de afstand van de camera tot het object anders behoorlijk groot zijn. Het urinoir neemt op het doek een breedte van ca. 45 cm in. Het doek zelf meet ca. 120 x 120 cm. Het urinoir moet, exclusief de muursteunen, ca. 30 cm breed geweest zijn (verderop meer hierover). Stel – ik doe maar een gok – dat het urinoir met zijn achterste deel (met de uitlaat) op 20 cm afstand van het schilderij stond, dan moet de camera op ca. 60 cm afstand van het urinoir hebben gestaan – zie de tekening. Maar als de lens in zekere mate een telelens was, dan is die afstand groter geweest.

De camera die Stieglitz hoogstwaarschijnlijk voor deze foto gebruikte, is een 8×10 inch Eastman View camera die hij in 1915 had aangeschaft, met kwalitatief hoogwaardige lenzen. Bij deze camera – met ver uitschuifbare balg met lens (voor de scherpstelling) – gebruikte hij een statief. Vanaf 1910 maakte hij in de regel contactafdrukken in plaats van vergrotingen. Het formaat van de Fountain-foto komt overeen met dat van een contactafdruk van 8×10 inch. De foto heeft een tele-effect, dat kun je zien doordat de achterkant van het urinoir dichterbij lijkt dan in werkelijkheid. En een tele-effect houdt ook een relatief korte scherptediepte in.

scherpte

Daarmee komen we op een volgend niet-kloppend punt in de ogen van Nowakowski: de onscherpe voorkant. Onnodig onscherp, stelt hij, want met die camera kon je een groot bereik scherpstellen. Dat kan zijn, maar Stieglitz maakte juist in die tijd veel foto’s met een korte scherptediepte, met name portretten van Georgia O’Keeffe, waarbij alleen een gedeelte van het gezicht scherp is, en bijvoorbeeld de handen voor het lichaam niet. Zo te zien een bewuste keuze.

vorm

Nog iets wat Nowakowski opviel: de rand van het urinoir is rechtsboven smaller dan linksboven. Ook dat zou wijzen (in combinatie met de verkleinde vormen in het schilderij rechts van het urinoir) op het gebruik van een fragment uit een andere foto. Ik stel voor nu nog een keer naar de foto te kijken. De buitenste smalle rand van het urinoir (vooral aan de linkerkant) lijkt op het eerste gezicht misschien naar buiten uit te steken – een opstaande rand. Zo zijn ook de replica’s gemaakt, die in 1964 volgens aanwijzingen van Duchamp – gebaseerd op de foto – onder auspiciën van Arturo Schwarz in Milaan zijn vervaardigd en door Duchamp geautoriseerd. Maar dat klopt niet: de rand van het urinoir is bol, dus die steekt juist in het midden naar buiten. Dat komt ook overeen met de lichtval, gezien de lichtstreepjes op de rand. Het mini-urinoir in de Boîte-en-valise heeft trouwens wel weer de juiste vorm van de rand. Ik moet toegeven: ik zag het zelf eerst ook verkeerd, ondanks de duidelijkheid die de licht- en schaduwpartijen geven. Ik zag ‘het licht’ pas in een foto van eenzelfde Bedfordshire model urinoir van de firma Trenton Potteries, dat opzienbarend genoeg in 2016 nog steeds in gebruik bleek te zijn in een gerestaureerd herenhuis in St. Louis in de staat Missouri (The Magic Chef Mansion, sinds 1908). De foto is geplaatst bij een artikel van Glyn Thompson, die zijn leven lijkt te wijden aan het voortdurend ‘ontmaskeren’ van Duchamp als grootste bedrieger in de kunstwereld van de twintigste eeuw. Hij blijft ook hardnekkig volhouden dat Elsa von Freytag-Loringhoven de werkelijke inzender van Fountain moet zijn geweest. Maar dit terzijde.

misvormingen

Is die rand aan de rechterbovenkant van het urinoir werkelijk smaller dan aan de linkerkant, of hebben we te maken met een mogelijke perspectivische vertekening? Hij zal echt smaller zijn. Dit kan betekenen dat Duchamp een enigszins misvormd, afgekeurd exemplaar heeft kunnen bemachtigen. De productie van urinoirs was semi-handwerk, en mislukte exemplaren kwamen veel voor; die werden afgedankt. Ook zou het kunnen dat het inlaatgat niet precies in het midden zit.

Ik kwam nog een artikeltje van Glyn Thompson tegen waarin hij onder meer stelt dat het in de deurpost hangende urinoir op een foto van Duchamps atelier een mislukt exemplaar moet zijn geweest, omdat de rand tussen de ventilatie- en de spoelgaatjes niet goed zou zijn, althans door de ogen van een deskundige loodgieter. Een afgekeurd exemplaar zou kunnen verklaren waarom Duchamp of een handlanger het urinoir zo had kunnen meekrijgen, terwijl normaal gesproken in die tijd (in verband met de hygiënische omstandigheden in bepaalde wijken van New York) uitsluitend erkende loodgieters daarvoor in aanmerking kwamen. En die namen niet alleen een urinoir mee, maar ook het benodigde toebehoren (pijpen, montagemateriaal).

kleiner

Er is nog meer aan de hand met de vorm van het urinoir. Het moet veel kleiner zijn geweest dan steeds wordt aangenomen. In de literatuur over Fountain wordt meestal verondersteld dat het om het ‘Flat Back Bedfordshire model with lip’ van Trenton Potteries in Trenton, New Jersey zou gaan, al is dat lang niet zeker. Maar aangenomen dat dit een juiste veronderstelling is, dan was dit model – en ook vergelijkbare modellen van andere fabrikanten – er in die tijd in drie formaten, in inches: 15 x 18; 13 x 15; 12 x 14 (breedte (excl. muursteunen) x hoogte); omgerekend in centimeters: 38 x 46; 33 x 38; 30,5 x 35,5.

Exclusief de muursteunen bedroeg de breedte bij het grootste model dus ca. 38 cm; bij het middelste ca. 33 cm; bij het kleinste ca. 30,5 cm. Nu kun je aan de hand van de atelierfoto’s de hoogte van de deurposten berekenen, doordat op enkele van de foto’s het onderste paneel van Duchamps Grote Glas te zien is. De deurposten moeten ca. 220 cm hoog zijn – een gangbare hoogte. De breedte van de bovendorpel is ongeveer twee meter. Dan kun je vervolgens berekenen hoe groot het ‘hangende’ urinoir geweest moet zijn, en dat blijkt overeen te komen met het kleinste model. De replica’s (bv. van Centre Pompidou of Tate Gallery) zijn veel te groot, zelfs groter dan het grootste Bedfordshire model: 48 x 61 cm. Ik ga er hierbij van uit dat het urinoir echt in Duchamps atelier hing en niet in de foto’s gemonteerd is, omdat de positie ervan (en van de andere objecten) in beide atelierfoto’s overeenkomt. Bij deze berekeningen ben ik er ook van uitgegaan dat het urinoir op de atelierfoto’s hetzelfde is als dat op de Stieglitz-foto, wat niet zeker is: het kan natuurlijk zijn dat het oorspronkelijke exemplaar verdwenen is nadat Stieglitz het gefotografeerd had, waarna Duchamp een nieuw urinoir (mogelijk ook van een ander model) in huis gehaald kon hebben. Duchamp-specialist Stefan Banz meent in zijn recente, goed gedocumenteerde boek over Fountain dat het hangende urinoir een ander type moet zijn geweest dan dat op de foto van Stieglitz. Bovendien roept Banz ook vragen op over de identiteit van het urinoir op Stieglitz’ foto: in zijn onderzoek naar de urinoirs van die tijd kwam hij geen type tegen met een dubbele richel op de rand, zoals op de foto. Werd dat model wel standaard verkocht, of was het misschien een afgekeurd prototype? Of, kun je ook denken, is de catalogus nog niet gevonden waar dit model in gestaan kan hebben?

Overigens komen de berekende afmetingen ook overeen met de grootte van het zittende spook, al zou ik niet precies weten hoe de vaagheid van die figuur ontstaan is. Erin gemonteerd vanuit een ander negatief? Onwaarschijnlijk, want je ziet de achtergrond door het bovenlijf heen. Een dubbelopname, per ongeluk of expres? Zou kunnen, omdat er meer vage lijnen en figuren in de foto te zien zijn. Of was het bovenlijf en rechterbeen van Roché – want hij is het – in beweging? Maakte hij een zelfportret met een lange sluitertijd? Waar was Duchamp dan? Dat Roché echt op die kist zit, lijkt waarschijnlijk, zijn linkervoet rust overtuigend op de vloer. En omdat we Roché zien, niet Duchamp, kun je ook twijfelen aan het auteurschap van deze atelierfoto’s die toegeschreven worden aan Roché – misschien zijn sommige door hem en andere door Duchamp genomen – wie weet?

Nowakowski beschouwt Duchamp als een totale regisseur die ver gaat in formele controle (de ‘samengestelde’ foto), maar ook in het leggen van allerlei inhoudelijke betekenissen in deze foto. Om één voorbeeld te geven: de figuren in Hartley’s schilderij zouden met schaamhaar geassocieerd worden rond het urinoir als vulva, met het glimlichtje bovenin als clitoris – overigens wel een interessante gedachte gezien Duchamps bijzondere interesse voor seks en erotiek. Zo komt Nowakowski met de meest wilde en interessante maar onwaarschijnlijke speculaties – alsof Duchamp niets anders deed dan overal verborgen boodschappen in stoppen, in deze Fountain-foto zelfs heel veel tegelijk.

Dat de foto een montage zou zijn, valt nagenoeg uit te sluiten. Nergens is een onderbreking van de vormen te zien, niet in het urinoir en niet in de achtergrond.

de signatuur

Rhonda Shearer concludeerde al dat er geen signatuur op het hangende urinoir in Duchamps atelier gestaan kon hebben. Als dat hetzelfde urinoir was als op de Fountain-foto, dan zou die signatuur dus ook op het urinoir ontbroken moeten hebben toen Stieglitz het fotografeerde (al is het is dus echter lang niet zeker dat het hetzelfde urinoir was). Ook Nowakowski geeft overtuigend aan dat op Stieglitz’ foto die handtekening niet op het urinoir zelf gestaan kan hebben. Want als ‘R. MUTT 1917’ daadwerkelijk op het urinoir geschilderd was, dan had je lichtreflecties op die letters moeten zien, zeker bovenaan bij de rand van het urinoir. Ook hadden die letters en cijfers er vager uit moeten zien, gezien het onscherpe gebied rond de letters. Maar wat ook niet klopt: de letters volgen niet de groeven in de zijkant van het urinoir. Er lijkt wel een poging gedaan om de pootjes van de M een lichte knik te geven om het volgen van de groef te suggereren, maar als je die vergelijkt met de signatuur op de replica’s, dan is dat een wereld van verschil.

Is die signatuur dan op een afdruk van de foto van Stieglitz gezet? Ja, dat kan haast niet anders. Van de Fountain-foto zijn twee afdrukken bewaard gebleven: de bekende, ‘hele’ foto, die zich in de collectie van Jacqueline Matisse bevindt (dochter van Henri Matisse’s zoon Pierre en Alexina (‘Teeny’) Sattler, die later Duchamps vrouw werd); en een afdruk van de bovenste helft van de foto, die zich in de collectie van het Philadelphia Museum of Art (collectie Arensberg) bevindt. De Philadelphia foto laat – behalve het ontbreken van het onderste deel – geen verschillen zien met die van Jacqueline Matisse. Dit museum is ook in het bezit van een proefdruk van de Fountain-foto voor The Blind Man, dus de ‘ingekorte’ versie. Deze afdrukken waren alle drie in het bezit van Duchamp. Ik heb uitgebreid gecorrespondeerd met experts in verschillende musea en instellingen, over de foto, over Stieglitz en over de urinoirs uit die tijd. Het Philadelphia Museum of Art bevestigde me dat de foto in hun collectie (de ‘halve’ foto) zelf niet bewerkt is, niet geretoucheerd, maar dat er een vermoeden bestaat van bewerking via een tussenfoto. Van Jacqueline (‘Jackie’) Matisse (88) kreeg ik geen reactie, maar na lang aandringen wel van een conservator van het Centre Pompidou in Parijs, Aurélie Verdier. Zij verzekerde mij dat de signatuur niet op de foto (de bekende ‘hele’ foto dus) is aangebracht.

rel

Al met al heeft Duchamp waarschijnlijk doelbewust op een rel aangestuurd. De afwijzing van het urinoir als kunstwerk móest plaatsvinden, dus de stemming onder de aanwezige leden van het comité móest een negatief resultaat hebben. Want wat als niet een krappe meerderheid tegen, maar vóór gestemd had? Dus wat als het urinoir wel tentoongesteld zou zijn geweest? Geen rel, hooguit kritiek, verontwaardiging en cynisme in de pers, zoals met zijn schilderij Nude Descending a Staircase, nr.2 (1912) was gebeurd op de New Yorkse Armory Show in 1913. Dan hadden we niet de Fountain-foto in het tweede nummer van The Blind Man gehad (als dat al verschenen zou zijn), niet ‘The Richard Mutt Case’, en niet – volgens een peiling van de BBC in 2004 – het meest invloedrijke kunstwerk van de twintigste eeuw. De rel kwam er, de foto ook, en die moest zeggingskracht hebben. Die zou die minder hebben zonder de handtekening.

Dat de uitkomst van de stemming te voorspellen was, is niet zo moeilijk. Het comité wilde niet tijdens de tentoonstelling de hoon van een urinoir als kunstwerk over zich heen krijgen, en de voorstemmers waren vertrouwelingen van Duchamp. Hij moet de publicatie van The Blind Man nr.2 zorgvuldig vlak na het einde van de tentoonstelling (6 mei) gepland hebben, zoals Thierry de Duve in een goed artikel aanstipt. Voor de zekerheid werd het blaadje ook in een luxe-editie gedrukt, om de overleving van het blad met alle aandacht voor het geweigerde Fountain veilig te stellen.

reflectie

Nog één keer terug naar de foto. In het gebied linksonder is wel iets vreemds aan de hand: het zwart van de schaduwpartij naast de sokkel is niet helemaal zwart, er lijkt een lichtreflectie in te zitten. Ik heb een professioneel fotograaf gevraagd naar de foto te kijken. Hij suggereerde dat dat gebied een reflectie van het ietwat bobbelige zilvergelatine fotopapier kan weergeven. En dat moet het zijn. Een reflectie van het licht van de omgeving op de foto. Een foto, dus, van de foto van Stieglitz waarop ‘R. MUTT 1917’ geschilderd is.

Daarmee zou ook de kwestie van de van onderen bijgesneden foto in The Blind Man verklaard kunnen worden. Je zou kunnen denken dat lay-out-overwegingen daarvoor de reden waren. Maar Duchamp kon het onderste stuk ook weggesneden hebben om die verdachte reflectie buiten beeld te laten. Zijn missie moest slagen, en dat is gelukt.

De foto die we kennen is van Marcel Duchamp. En we zullen nooit weten hoe het origineel van Alfred Stieglitz er precies heeft uitgezien.

Dank:

Edland Man, fotograaf – veel dank voor de analytische blik
Pieter de Nijs, Bert Jansen – Duchamp-specialisten
Universiteit van Amsterdam: Clara von Waldthausen
Philadelphia Museum of Art, Philadelphia: Samuel Ewing, Conna Clark
National Gallery of Art, Washington DC: Sarah Greenough
Georgia O’Keeffe Museum, Santa Fe, New Mexico: Tori Duggan
Museum of Modern Art, New York: Elisabeth Thomas
Centre Pompidou, Parijs: Aurélie Verdier, Damarice Amao, Florian Ebner
Henk Houben, voormalig medewerker Koninklijke Sphinx, Maastricht
Potteries of Trenton Society, Trenton, New Jersey: Patricia Madrigal
Tim Nowakowski
Lolo Alvarez

Gebruikte literatuur en websites, o.a.:

H.-P. Roché, B. Wood, M. Duchamp, The Blind Man, nr.2, New York, mei 1917
National Gallery of Art online Editions: Alfred Stieglitz Key Set
Alfred Sieglitz/Georgia O’Keeffe Archive
Sophie Howarth, ‘Marcel Duchamp, Fountain’, april 2000, Tate  (herzien 2015, Jennifer Mundy)
William A. Camfield, ‘Marcel Duchamp’s Fountain, Its History and Aesthetics in the Context of 1917’ (3 delen) (oorspr. in Dada/Surrealism 16 (1987), p.79-86)
Calvin Tomkins, Duchamp, A Biography. New York, 1996, 2014
Rhonda Roland Shearer e.a., ‘Why the Hatrack is and/or is not Readymade: with Interactive Software, Animation, and Videos for Readers to Explore’, tout-fait collections, The Marcel Duchamp Studies Online Journal, 2005
Tim Nowakowski, ‘Marcel Duchamp/Alfred Stieglitz (Mutt and Jeff) Photograph an Impossible Urinal, Fountain (in a slapstick kind of way),’ Academia (2017)
Tim Nowakowski, drie artikelen over Fountain
Glyn Thompson, ‘Sloppy Virtuosity at the Temple of Purity: No. 23 in an Occasional Series; Francis M. Naumann’s recurrent haunting ghosts’, Academia (2018)
Glyn Thompson, ‘The Urinal that Precipitated Modern Art, How a Misattributed Sanitary Fixture Kick-started an Artistic Movement’, PM Magazine, dec. 2018
Glyn Thompson, ‘The Richard Mutt Affair Meets the Louisiana Purchase Exposition’, St. Louis Magazine, feb. 2016
Glyn Thompson, ‘The Magic Chef Mansion Urinal and Marcel Duchamp, Part Two’, St. Louis Magazine, sept. 2016
Jan Bäcklund, ‘Readymade and Fake. The Richard Mutt Case Reitinerated’ Academia (2018)
Thierry de Duve, ‘The Story of Fountain: Hard Facts and Soft Speculation’, The Nordic Journal of Aesthetics, No. 57-58, (2019), pp.10-47
Rachel Danzing, ‘Alfred Stieglitz: Photographic Processes and Related Conservation Issue’, Topics in Photographic Preservation, Volume 4, p.57-79, 1991
Elena Filipovic, ‘A Museum That is Not’, e-flux, Journal #4, mrt. 2009
Stefan Banz, Marcel Duchamp: Richard Mutt’s Fountain. Wenen (Verlag für Moderne Kunst), Dijon (Les presses du réel), 2019

(herzien 25-12-2019)

Barones Elsa & Fountain

ENGLISH SUMMARY BELOW

Fountain blijft van Duchamp. De betrokkenheid van Elsa von Freytag-Loringhoven bij het veelbesproken urinoir is uit te sluiten. In dit stukje wat argumenten en overwegingen (zie ook mijn eerdere stukje Duchamp’s Fountain).

See All This

In juni 2018 werd in Nederland met veel bombarie verkondigd – in kunstblad See All This en in dagblad NRC – dat niet Marcel Duchamp, maar Elsa von Freytag-Loringhoven de inzender geweest moet zijn van het beruchte urinoir, dat onder de naam Fountain de ontwikkeling van de moderne kunst definitief zou kantelen, vooral vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw. En dat gebeurde alleen op basis van een foto van dat urinoir in een kunstblaadje uit 1917, waarin de weigering van het werk voor een juryvrije tentoonstelling in New York werd besproken. Inzender van het object was een zekere Richard Mutt. Beweringen dat het werk aan barones Elsa is toe te schrijven, waren overigens buiten Nederland al veel eerder gedaan. En al verdient zij veel waardering op grond van haar eigenzinnige beeldende werk, haar bizarre dadaïstische performances en niet in de laatste plaats haar opzienbarende gedichten, de toeschrijving van Fountain aan ‘dadabarones’ Elsa klopt niet.

Het urinoir zelf moet al vrij snel verdwenen zijn. Het is niet voor het publiek te zien geweest, het is alleen bekend van die foto, genomen door de toen al beroemde fotograaf en moderne-kunstpromotor Alfred Stieglitz. Op de rand van het urinoir zie je staan: ‘R. Mutt 1917’. Verder zijn er twee foto’s bekend van Duchamps atelier, waarop je eenzelfde model urinoir in een deurpost ziet hangen, met twee van zijn andere readymades, ook hangend: de sneeuwschep en de kapstok.

het gebruikelijke verhaal

Over Fountain is veel geschreven, maar de raadselen rond dit iconische werk lijken alleen maar toe te nemen. Het gangbare verhaal, ingegeven door Duchamp zelf: Duchamp kocht, in gezelschap van een paar vertrouwelingen, een urinoir in sanitairzaak J.L. Mott Iron Works in New York, signeerde het met ‘R. Mutt’ en liet het onder de naam ‘Richard Mutt’ inzenden voor de grote tentoonstelling van de Society of Independent Artists in New York in april 1917. Daar werd het geweigerd als kunstwerk, ondanks het feit dat iedereen mocht inzenden wat hij of zij wilde, mits de inzender de vereiste zes dollar inschrijfgeld had voldaan.

De tentoonstelling werd ‘democratisch’ in alfabetische orde ingericht (een idee van Duchamp als voorzitter van de inrichtingscommissie); er verscheen een geïllustreerde catalogus bij van werken van de deelnemende kunstenaars. Geen vermelding daarin van Richard Mutt, want het urinoir werd pas na de sluitingsdatum van de catalogus (en van het later toegevoegde supplement) ingediend. Een dag voor de opening vond over de inzending van het urinoir een discussie plaats. Een krappe meerderheid van de op dat moment aanwezige leden (ongeveer tien) van het organisatiecomité vond dit werk ontoelaatbaar, omdat het aanstootgevend zou zijn en omdat een sanitair voorwerp niet als kunst beschouwd kon worden. Duchamp, medeoprichter van deze vereniging van onafhankelijke kunstenaars, stapte daarop uit de organisatie. Het urinoir werd vervolgens meegenomen naar het atelier van Stieglitz, die er de iconische foto van maakte. Enige tijd later moet de pisbak zijn verdwenen. Tot zover het gebruikelijke verhaal.

In het pro-Elsa artikel in See All This, uitgebreid onder de aandacht gebracht in NRC, worden verschillende argumenten naar voren gebracht die ‘indirect bewijs’ zouden leveren voor de betrokkenheid van barones Elsa. Die argumenten worden al genoemd in de boeiende biografie over haar van Irene Gammel, aangevuld door fanatieke medestanders als Glyn Thompson en Julian Spalding. Hun argumenten op een rijtje.

vriendin

De belangrijkste trigger voor de mogelijke betrokkenheid van (kortweg) Elsa leverde Duchamp zelf al in een brief die hij op 11 april 1917, een dag na de opening van de tentoonstelling en twee dagen na de weigering van het urinoir, schreef aan zijn zusje Suzanne in Frankrijk. Daarin staat onder meer:

[…] Vertel de volgende bijzonderheid aan de familie: […] Een van mijn vriendinnen heeft onder een mannelijk pseudoniem, Richard Mutt, een porseleinen urinoir als sculptuur ingezonden. Het was in het geheel niet onfatsoenlijk, geen enkele reden om het te weigeren. Het comité heeft besloten te weigeren dit ding te exposeren. Ik heb mijn lidmaatschap opgezegd en het zal een waardevol roddelpraatje in New York opleveren. […]

Als je ervan uitgaat dat ‘een van mijn vriendinnen’ letterlijk genomen moet worden, dus als een bevriende vrouw van vlees en bloed, kun je je meteen afvragen: kon die vriendin Elsa geweest zijn? Gammel en medestanders denken van wel, al is het de vraag of Duchamp en Elsa elkaar toen al kenden. Niet ondenkbaar, omdat ze gedurende een deel van 1916 beiden in hetzelfde gebouw, het Lincoln Arcade Building aan Broadway, woonden en werkten, maar zeker is het niet – er is niets bekend over onderling contact in die periode.

Duchamp en Elsa moeten elkaar enkele jaren gekend hebben. Als Elsa als ‘een van mijn vriendinnen’ de inzender van het urinoir geweest is, wist Duchamp ervan, gezien bovenstaand brieffragment. Dat er een complot was rond de inzending van het urinoir, is zeker. Dat Duchamp daarin zat, ook. Dat Elsa daarin gezeten kon hebben, is vrijwel uitgesloten.

God

Genoemd wordt de verwantschap tussen het urinoir en Elsa’s werk God (ook uit 1917), een gietijzeren afvoer met zwanenhals, gemonteerd op een houten verstekbak. Beide werken verwijzen naar het lozen van menselijke afvalstoffen, in die zin zou Elsa op het idee van het urinoir gekomen kunnen zijn, Elsa was immers graag bezig met – naast seks – poep- en piesverwijzingen, ook in sommige van haar gedichten. Alleen: Elsa werkte met gevonden objecten, waarmee haar atelier bezaaid lag. Het urinoir was een nieuw exemplaar, wat juist kenmerkend is voor Duchamps readymades. Overigens was Duchamp ook niet vies van scatologische leut, gezien een foto van hem gezeten op een wc.

Elsa’s object God zou corresponderen met religieuze verwijzingen in Fountain. Aangewakkerd door haar gemengde emoties over de Eerste Wereldoorlog, als Duitse in Amerika, zouden conflicterende associaties uit haar jeugdherinneringen zijn opgekomen: haar ongelovige vader verstoorde telkens – sarrend – luid plassend het avondgebed dat zijn vrome vrouw met haar dochters hield – antireligieus tegenover religieus. De buitenvorm van het urinoir op de foto van Stieglitz zou overeenkomen met die van een zittende boeddha-figuur, die Stieglitz er al in zag bij het maken van de foto (getuige een passage in een brief die hij op 19 april aan zijn vriendin Georgia O’Keeffe schreef – zie verderop), maar ook met een madonna.

Boeddha van de badkamer

Duchamp en zijn vrienden Henri-Pierre Roché en Beatrice Wood gaven ter gelegenheid van de Independents-tentoonstelling een blaadje uit, The Blind Man. Het eerste nummer verscheen op de dag van de opening, 10 april 1917, en gaat over de zegeningen van zo’n tentoonstelling van onafhankelijke kunstenaars. Het tweede nummer (mei 1917) is voor een belangrijk deel aan de weigering van Fountain gewijd. Daarin heeft een stukje de titel ‘Buddha of the Bathroom’ als typering van de vorm van het urinoir gekregen. Als auteur van het stukje staat Louise Norton vermeld. De titel is ironisch. Die verwijst naar de schoonheid die mensen in de ‘zedige’ vorm van het urinoir zien (‘een heerlijke Boeddha’, ‘als de vrouwenbenen bij Cézanne’, waarbij de auteur zich omgekeerd afvraagt of die vrouwenbenen niet juist aan de ‘serene curven van porselein van een decadente loodgieter’ doen denken). In het stukje roept de afwijzing van Fountain semi-filosofische vragen op over wat kunst is, de kracht van de verbeelding en de intentie van de kunstenaar. Als mensen zich afvragen of de heer Mutt serieus is of een grappenmaker, stelt de auteur: ‘Misschien is hij het beide! Kan dat niet?’ Het urinoir heeft niets met een boeddha te maken, maar de auteur besluit toch maar een ongepaste titel boven haar stukje te plaatsen (‘a neutral title that will please none’) – wat typisch Duchamp is. Het hele stukje ademt de geest van Duchamp, en eigenlijk het hele nummer, al is van hem zelf geen tekstuele bijdrage opgenomen. De cover brengt pontificaal een schilderij uit 1914 van hem in beeld (Broyeuse de chocolat nr.2/Chocolate Grinder nr.2), en er staat een stukje in (door Mina Loy) over een favoriete Amerikaanse schilder van hem, Louis Eilshemius, die (ondanks kunstopleidingen) amateuristisch en ‘naïef’ ogend werk maakte en die door niemand anders dan Duchamp voor het voetlicht gebracht had kunnen worden.

Fountain heeft dus niets met een boeddha, madonna of andere religieuze beeltenissen te maken – behalve de esthetische vormassociatie die sommigen maken – maar Elsa’s God ook niet – nog afgezien van de vraag hoe zinnig zo’n vergelijking is, want die religieuze vormassociaties werden pas gemaakt ná het inzenden (door wie dan ook) van het urinoir. God is een sterk werk, waarin Elsa het begrip God provocerend met de riolering verbindt.

mannelijk-vrouwelijk

Dan het mannelijke tegenover het vrouwelijke. De mannelijke functie van het urinoir zou bij Elsa passen, omdat zij met de man/vrouw-identiteit speelde door soms – androgyn – in mannenkleding te lopen, of door op een mannelijk-dominante manier mannen seksueel te benaderen. Ook liep zij wel eens rond met een gipsen afgietsel van een penis. Dat spelen met de geslachtelijke identiteit was er ook bij Duchamp: enkele jaren later verzon hij een vrouwelijk alter ego met de naam Rrose Sélavy, maar waar het in Fountain ook om gaat: het urinoir is ook te zien als vulva. Duchamp was veel bezig met het representeren van een problematische seksualiteit, vooral de voor mannen frustrerende seksuele onbereikbaarheid van de vrouw – zie zijn hoofdwerk het ‘Grote Glas’, The Bride Stripped Bare by her Bachelors, Even (1915-1923). Een cryptische aantekening van Duchamp uit 1914 laat zien: ‘On n’a que: pour femelle la pissotière et on en vit’ (‘voor de vrouw is er alleen een pisbak en daar leef je naar’); ‘en vit’ klinkt als ‘envie’: lust, er zin in hebben dus. Een typisch Duchamp-taalspelletje.

Philadelphia

Richard Mutt zou uit Philadelphia komen (volgens krantenberichten uit die tijd, voornamelijk gebaseerd op geruchten), en Elsa verbleef destijds in Philadelphia. Het is echter zeer de vraag of het urinoir uit Philadelphia is verstuurd, bovendien zou een opzettelijk foutieve woonplaats juist bij de misleidingstactiek van Duchamp passen – een dwaalspoor, één van de vele. En hoe zou Elsa dat urinoir verzonden kunnen hebben? Dan had zij voor het transport waarschijnlijk hulp van iemand gevraagd.

complot

Wie kan die hulp hebben geboden? Gammel suggereert dat Elsa de kunstenaar Charles Demuth, die ook in Philadelphia woonde, kon hebben ingeschakeld – hij had het als homo, cruisend door openbare toiletruimtes, vermoedelijk ook leuk gevonden, en hij pendelde regelmatig tussen Philadelphia en New York – maar die zat juist in het complot van Duchamp! (hierover verderop meer). Want dat Duchamp een complot georganiseerd had is vrijwel zeker: Stieglitz vermeldt in de eerdergenoemde brief aan O’Keeffe dat ‘een jonge vrouw (waarschijnlijk op voorspraak van Duchamp) een groot porseleinen urinoir op een sokkel naar de Independent heeft gestuurd. Duchamp, Marin, Covert, Arensberg wilden het exposeren. De rest van het Comité niet. Nu is er ophef over – dus toch nog een jury. Ze vroegen me of ik het wilde fotograferen. Ik heb een foto gemaakt – die een Boeddha-vorm suggereert – […]. De “Blind Man” wil het onderwerp voor een nummer gebruiken – een discussie over “Kunst”.’

jonge vrouw

Had Elsa zelf in het complot van Duchamp kunnen zitten? Nee, want in de correspondentie en dagboekaantekeningen van mensen uit de kringen rond Duchamp wordt Elsa nooit genoemd in verband met de tentoonstelling of het urinoir. Zij was ook niet betrokken bij The Blind Man, Duchamps vriendinnen Beatrice Wood en Louise Norton wel. Bovendien heeft Stieglitz het in zijn brief over een jonge vrouw – Elsa was op dat moment 42 jaar oud, dat is moeilijk jong te noemen. Louise Norton was 28, Beatrice Wood 24.

handschrift

De signatuur ‘R. Mutt’ zou in het handschrift van Elsa zijn. Klopt niet, kijk maar naar haar R’s: het rechter pootje van de R is bij haar steevast sterk naar rechts gericht, horizontaal. Op het urinoir is dat naar beneden gericht. Haar M’s hebben ronde bogen, de M van Mutt is hoekig. Het handschrift komt daarentegen wel vrij aardig overeen met dat van Duchamp (zie het uitstekende, onderaan vermelde artikel van Jesse Prinz).

Armut

Uit bovenstaande overwegingen en feiten wordt al duidelijk dat Elsa’s betrokkenheid bij Fountain haast onmogelijk is. Maar Gammel komt met meer associaties in haar poging om Fountain aan Elsa toe te schrijven. Zo zou ‘R. Mutt’ verwijzen naar het Duitse woord ‘Armut’, armoede, of naar ‘Mutter’, moeder. Elsa leefde vaak in armoede, en voor haar ongelukkige moeder had ze veel genegenheid gevoeld. ‘Shitmutt’ schijnt een geliefd vloekwoordje van haar geweest te zijn. ‘Mutt’ is ook een Engels woord voor bastaardhond. Elsa had regelmatig een rits scharminkelige hondjes bij zich. De voornaam Richard had zij van een oom kunnen afleiden. Van Elsa is echter niet bekend dat zij met zulke woordafleidingen bezig was (R. Mutt = Armutt/Mutter) zoals dat juist wel typerend voor Duchamp was, al was Elsa wel creatief met samengestelde woorden (zie mijn stukjes over haar gedichten), maar dat is heel wat anders. Duchamp zelf leverde (zij het pas veel later) de connectie met Mott van J.L. Mott Iron Works, waar hij het urinoir betrokken zou hebben, in combinatie met de populaire cartoonfiguren ‘Mutt and Jeff’. ‘Richard’ is – ook weer volgens Duchamp zelf – een verwijzing naar het Franse (denigrerende) woord ‘richard’ voor rijkaard. In die context wordt ook gesuggereerd dat Duchamp zelf de associatie met ‘Armut’ gemaakt kon hebben.

erkenning

Elsa voelde zich artistiek verwant met Duchamp, maar terwijl hij zich volgens haar voornamelijk amuseerde en toch al met een zekere faam Amerika binnen was gekomen, had zij het gevoel dat ze er hard voor moest vechten om zijn niveau van erkenning en bekendheid te bereiken. Zo had zij met de inzending van het urinoir een Duchamp-achtige daad kunnen verrichten en zichzelf op de kaart kunnen zetten. Had ze dan niet beter gewoon haar eigen naam kunnen gebruiken? Voor zover ik weet liep zij met de indiening van een urinoir en het eventuele schandaal dat dat kon veroorzaken onder haar eigen naam geen enkel risico. Sterker nog, ze was niet vies van een schandaal, en viel juist op door haar directe en provocerende gedrag. Dat indirecte, een mysterieuze inzending onder een (eenmalig) pseudoniem, was niets voor haar, ook al had zij het jaar erop voor haar eerste gedichten in The Little Review een pseudoniem bedacht (Tara Osrik, dat overigens niet in gebruik genomen is – bij haar publicaties heeft altijd haar eigen naam gestaan), maar dat is een andere situatie. Bovendien had zij vanwege de afwijzing een schadevergoeding kunnen eisen – aan geld had zij immers altijd gebrek, en ze probeerde regelmatig mensen geld af te troggelen. Maar misschien het belangrijkste: Elsa, niet bescheiden en wel uit op erkenning, heeft zelf nooit gezinspeeld op het idee dat zij de inzender/bedenker van Fountain geweest was.

slordig

Irene Gammel heeft haar best gedaan om de toeschrijving van Fountain aan Elsa aannemelijk te maken, zij het vergeefs (al geeft ze toe dat er geen bewijs voor te vinden is), en ook niet op alle fronten zorgvuldig. Zij schrijft dat het urinoir tentoongesteld is geweest – klopt niet, het was immers geweigerd en niet voor het publiek te zien. Gammel meent ook dat het door Stieglitz op de tentoonstelling gefotografeerd is – klopt ook niet, dat gebeurde in Stieglitz’ studio. In de brief aan zijn zusje schreef Duchamp dat ‘een van mijn vriendinnen […] een porseleinen urinoir als sculptuur heeft ingezonden’; Gammel maakt ervan ‘[…] sent me a porcelain urinal’, ‘aan mij’ dus – ook fout. Slordig. De verbanden die Gammel legt zijn onwaarschijnlijk en heel indirect. Direct bewijs is dus niet te leveren (ook niet voor Duchamp als inzender), maar indirect bewijs levert zij ook bij lange na niet. De toeschrijving aan Duchamp is daarentegen een stuk aannemelijker, zoals dit stukje duidelijk probeert te maken.

adres en telefoonnummer

Nog wat aanwijzingen uit het Duchamp-complot: op de foto van Stieglitz hangt een kaartje aan het urinoir, aan de muursteun links – de inschrijvingskaart. Daarop is tweemaal de naam ‘Richard Mutt’ geschreven, en ook een adres. Op dat adres woonde Louise Norton. Kunstenaar Charles Demuth gaf extra ruchtbaarheid aan de affaire door Henry McBride, kunstcriticus van The Sun, aan te schrijven met de informatie dat ‘een van onze vrienden’ het werk had ingediend en of McBride erover wilde publiceren. In een PS vermeldde Demuth dat voor meer informatie Marcel Duchamp gebeld kon worden (met Duchamps telefoonnummer), of ‘Richard Mutte’, waarbij het telefoonnummer van Louise Norton vermeld stond. Louise Norton zat dus duidelijk in het complot.

showroom

Er zijn wel wat problematische zaken in Duchamps verhaal over de gang van zaken rond Fountain. Meerdere onderzoekers wijzen erop dat de betreffende vestiging van J.L. Mott Iron Works op 5th Avenue in New York geen winkel, maar alleen een showroom was. In principe werden daar geen artikelen verkocht. Maar wie zegt dat Duchamp & Co het niet toch voor elkaar kregen er een urinoir mee te nemen? Ook zou het betreffende ‘Bedfordshire’ model niet bij de firma Mott te krijgen zijn. De firma Mott produceerde inderdaad niet dat model. Maar Mott had wel urinoirs van andere fabrikanten in het assortiment. Het Bedfordshire model werd geleverd door Trenton Potteries in Trenton, New Jersey. Dat werd wel door Mott verkocht.

hygiëne

Een bijkomstig probleem is, merkt Tim Nowakowski op, dat sanitair-artikelen in die tijd in principe alleen aan erkende loodgieters werden verkocht in verband met de hygiënische omstandigheden, die onder het armere deel van de bevolking (met name onder immigranten) risico’s voor de volksgezondheid inhielden. Duchamp & Co waren geen loodgieters en zouden volgens deze richtlijn nooit een urinoir hebben meegekregen. Maar het zou me niet verbazen als zij bij hun verzoek de nadruk op een grap hadden gelegd, of dat ze (al of niet bij Mott) een afgekeurd exemplaar mee konden krijgen (over de mogelijke asymmetrie in het urinoir meer in een volgend stukje).

fountain

Het urinoir werd ingediend met ‘Fountain’ als titel. Van deze titel is een gedeelte te zien op de bovenkant van de inschrijvingskaart die aan het urinoir hangt, je ziet nog net ‘[…]ntain”’ (voor een eventuele toevoeging ‘The’ moet op het kaartje nauwelijks ruimte geweest zijn). Ook de krant New York Herald vermeldde op de openingsdag al (10 april) de afwijzing van het werk met als titel ‘The Fountain’. Sommigen uit het pro-Elsa-kamp menen (ten onrechte dus) dat het werk zonder titel was ingediend, en dat Duchamp later niet alleen het urinoir als eigen werk zou claimen, maar ook de titel. Die titel zou Duchamp dus niet zelf bedacht hebben, maar ‘gestolen’ van de kunstcriticus van dienst. Een onjuiste beschuldiging. Fountain als titel past wel weer – op z’n Duchamps – erg goed bij het gekantelde urinoir, dat door die kanteling in samenhang met de titel meteen van functie veranderde, namelijk in een fontein: van een ontvanger naar een gever van vloeistoffen. Zo had hij bijvoorbeeld een jaar eerder ook een flexibele hoes van een Underwood-typemachine als readymade bestempeld en het de titel ‘Traveler’s Folding Item’ (‘vouwartikel voor op reis’) gegeven. (Ik ga er hierbij overigens van uit dat de kaart bij indiening bij de Independents-tentoonstelling al aan het urinoir hing, en niet pas later werd toegevoegd, bijvoorbeeld in Stieglitz’ studio, wat niet helemaal uitgesloten kan worden.)

In The Blind Man nr.2 (‘The Richard Mutt Case’) wordt overigens gesproken van een ‘fountain’, niet van een ‘urinal’: ‘Mr. Richard Mutt sent in a fountain. Without discussion this article disappeared and never was exhibited.’ Bert Jansen wijst in dit verband ook op de vormverwantschap tussen een urinoir en een muurlavabo in Franse huizen aan het einde van de 19^e eeuw. Zo’n lavabo of lave-mains fontaine of kortweg fontaine (fonteintje) bevond zich vaak achter de voordeur zodat bezoekers bij binnenkomst hun handen konden wassen.

dagboek

Interessant zijn, ten slotte, Beatrice Woods dagboekaantekeningen van de dagen vlak voor de opening van de tentoonstelling, waarin ook Richard Mutt ter sprake komt:

Friday [April 6] Work at Independents. Lunch Marcel Duchamp at Pollys. Home.

Sat. [April 7] Independent. Dine Roche at Chinese Restaurant. Discussion about “Richard Mutt’s” exhibition. Read Roche my articles [for Blindman]. We work at Marcels.

Sun. [April 8] All day at Independent. Lunch. Pach, Friedman, Duchamp, Arensberg […]

 

feiten

Je hebt feiten en je hebt overwegingen, die tot aannemelijke conclusies kunnen leiden. Feiten zijn: de brief die Stieglitz op 19 april aan O’Keeffe schreef, waarin hij een aantal betrokkenen noemde; de inschrijvingskaart aan het urinoir met het adres van Louise Norton; de brief van Charles Demuth aan kunstcriticus Henry McBride, met het telefoonnummer van Duchamp en dat van Louise Norton voor Richard Mutt; het ontbreken van Elsa in The Blind Man en in alle correspondentie en dagboekaantekeningen over Fountain; het ontbreken van enig bericht van Elsa zelf over het urinoir. Deze feiten op zich al maken een betrokkenheid van Elsa von Freytag-Loringhoven bij Fountain vrijwel onmogelijk.

geheimzinnigheid

En waarom die geheimzinnigheid van Duchamp in de brief aan zijn zusje Suzanne? Zijn eigen naam mocht natuurlijk niet bekend worden als schepper van Fountain, want: hij had al een zekere faam, en van hem kon zo’n provocerende grap verwacht worden, waarmee hij zijn collega’s van het organiserend comité in verlegenheid zou hebben gebracht. Zou dat zijn zusje wat uitgemaakt hebben? Op zich niet, maar hij vroeg er nadrukkelijk bij het voorval van de weigering aan de familie te vertellen. Zijn twee oudere broers waren in Parijs bekende kunstenaars (waarvan er een ook deelnam aan de New Yorkse Independents-tentoonstelling) met veel contacten in de Franse kunstwereld – dezelfde kunstwereld die zijn schilderij Nu descendant un escalier, nr.2 (1912) niet op de tentoonstelling van de Salon des Indépendants van 1912 wilde exposeren en Duchamp had verzocht – via zijn broers – zijn schilderij terug te trekken. Datzelfde schilderij zorgde overigens in 1913 op de Armory Show in New York opnieuw voor veel ophef. Al met al had Duchamp alle reden om de kunstwereld een hak te zetten. Als dat R. Mutt-schandaal ook in Parijs zou rondzoemen, zou dat daar een onverwachtse rebelse kant van de New Yorkse kunstscene laten zien.

In een volgend stukje meer over Fountain, want al is er heel veel over geschreven, er is ook nog heel veel onduidelijk, met bijzondere gezichtspunten en onwaarschijnlijke speculaties tot gevolg. Die Fountain-foto van Stieglitz bijvoorbeeld, is dat wel één foto, of een fotomontage? Die atelierfoto’s met het hangende urinoir, zijn die van vóór of na de weigering op de Independents? Is de signatuur ‘R. Mutt 1917’ wel op het urinoir zelf aangebracht, of misschien pas op de foto? Wat voor verborgen boodschappen kunnen erin zitten? En is het niet een misbaksel?

Literatuur, o.a.:

Irene Gammel, Baroness Elsa. Gender, Dada, and Everyday Modernity. A Cultural Biography. Cambridge, MA, London, UK (MIT Press) 2002
Theo Paijmans, ‘Duchamp’s brute daad: Het urinoir is niet van Duchamp’, See All This nr. 10, zomer 2018 (15 juni 2018), p.18-29
Sandra Smallenburg, ‘De leugen van Marcel Duchamp’, NRC, 14 juni 2018
Sandra Smallenburg, ‘Barones Elsa is de ware dada-koningin’, NRC, 28 juni 2018
H.-P. Roché, B. Wood, M. Duchamp, The Blind Man , nr.2, New York, mei 1917
Sophie Howarth, ‘Marcel Duchamp, Fountain’ april 2000, Tate (herzien 2015, Jennifer Mundy) (uitstekend stuk)
Jesse Prinz, ‘Pilfered Pissoire? A Response to the Allegation that Duchamp Stole his Famous Fountain’, Artbouillon, 20 nov. 2014 (uitstekend: Elsa’s onmogelijke betrokkenheid al verklaard)
Glyn Thompson, ‘Sloppy Virtuosity at the Temple of Purity: No. 23 in an Occasional Series; Francis M. Naumann’s recurrent haunting ghosts’, Academia (2018)
Tim Nowakowski, ‘Marcel Duchamp/Alfred Stieglitz (Mutt and Jeff) Photograph an Impossible Urinal, Fountain (in a slapstick kind of way),’ Academia (2017)
William A. Camfield, ‘Marcel Duchamp’s Fountain, Its History and Aesthetics in the Context of 1917’ Golob  (3 delen) (oorspr. in Dada/Surrealism 16 (1987), p.79-86)
‘Rarities from 1917: Facsimiles of The Blind Man No.1, The Blind Man No.2 and Rongwrong’ tout-fait , tout-fait collections, The Marcel Duchamp Studies Online Journal, dec. 2000
Rhonda Roland Shearer e.a., ‘Why the Hatrack is and/or is not Readymade: with Interactive Software, Animation, and Videos for Readers to Explore’, tout-fait collections, The Marcel Duchamp Studies Online Journal, tout-fait, 2005
Calvin Tomkins, Duchamp, A Biography. New York, 1996, 2014
Pierre Cabanne, Dialogues with Marcel Duchamp, Londen (Thames & Hudson), 1971; oorspr. Entretiens avec Marcel Duchamp, Parijs (Belfond), 1967
Pieter de Nijs, Striptease met chocola, kikkers en een thermo-mechanisch orkest. Over de beeldtaal van Marcel Duchamp. (Nederlandse Academie voor ‘Patafysica), Esonstad 145 EP (2018). (Over de beeldtaal en taalspelletjes van Duchamp)
Bert Jansen, “Chacun son Marcel?”. Meerduidigheid in het werk van Marcel Duchamp. Leiden, 2015
Dawn Ades, ‘Marcel Duchamp’s Fountain, A Continuing Controversy’, The Journal of the London Institute of ‘Pataphysics
Dawn Ades en Alastair Brotchie, ‘Marcel Duchamp Was Not A Thief’, The Burlington Magazine, dec. 2019

Dank: Pieter de Nijs, Bert Jansen, Matthijs van Boxsel

(update 31-12-2019)

Baroness Elsa & Fountain, English summary 

Fountain is still a work by Duchamp. The involvement of Elsa von Freytag-Loringhoven in the much-discussed urinal can be ruled out.

In recent years it has been widely maintained that not Marcel Duchamp, but Elsa von Freytag-Loringhoven must have been the creator of the notorious urinal, which under the name Fountain would definitively tilt the development of modern art – based only on a photo of it in an art magazine from 1917. And although she deserves much appreciation because of her quirky visual work, her bizarre Dadaistic performances and, not least, her startling poems, the attribution of Fountain to ‘Dadabaroness’ Elsa is wrong.

The usual story is that Duchamp bought a urinal in a sanitary store, J.L. Mott Iron Works in New York, in the company of a few confidants, signed it with ‘R. Mutt’ and submitted it under the name ‘Richard Mutt’ to the major exhibition of the Society of Independent Artists in New York in April 1917. There it was refused as a work of art, despite the fact that everyone was invited to submit whatever he or she wanted to submit, provided that the participant payed the required six dollars registration fee. A day before the opening, a tight majority of the directors of the organizing committee present found this work to be unacceptable: a plumbing piece was not art and, moreover, a urinal would be offensive. Duchamp, co-founder of the Society of Independent Artists, then resigned from the organization. The urinal was taken to Alfred Stieglitz’s studio, who made the iconic photo of it. Some time later the pissoir must have disappeared. So far for the usual story.

Various arguments have been put forward in the pro-Elsa camp that would provide ‘indirect evidence’ for the involvement of Baroness Elsa. These arguments are already mentioned in Irene Gammel’s biography, and were backed up by some fanatical supporters. An overview of their arguments.

a female friend

Duchamp himself provided the most important indication for a possible involvement of Elsa in a letter he wrote to his sister Suzanne in France on April 11, 1917. It states among other things:

[…] Tell this detail to the family: […] One of my female friends under a masculine pseudonym, Richard Mutt, sent in a porcelain urinal as a sculpture; it was not at all indecent, no reason for refusing it. The committee has decided to refuse to show this thing. I have handed in my resignation and it will be a bit of gossip of some value in New York […]

Gammel and supporters think that this female friend must have been Elsa, even if it’s uncertain that Duchamp and Elsa knew each other back then – nothing is known about mutual contact during that period.

If Elsa was the submitter of the urinal, Duchamp knew about it, given the above-mentioned letter fragment. That there was a conspiracy around the submission of the urinal is certain. That Duchamp was in it, too. That Elsa could have been in it, is virtually impossible.

The arguments of Irene Gammel and other supporters of the Baroness do not provide evidence, not even circumstantial evidence, for an involvement of Baroness Elsa in the ‘Richard Mutt case’. Her assemblage God and the alleged submission of the urinal from Philadelphia could point to some contingent references, but religious and androgynous associations and word plays to ‘R. Mutt’ do not hold as arguments at all.

God

Various supporters of the Baroness pointed to a link between the urinal and Elsa’s work God (also from 1917), a cast-iron siphon mounted on a wooden miter box. Both works refer to the discharge of human waste; in that sense Elsa might have come up with the idea of the urinal, since Elsa was – in addition to sex – fond of poo and pee references, as she shows in some of her poems. Only: Elsa worked with found objects, with which her studio was littered. The urinal was new, which is typical of Duchamp’s readymades. Elsa’s object God would correspond to the supposed religious references in Fountain, such as a sitting Buddha figure that Stieglitz already saw in it, or a Madonna.

Buddha of the Bathroom

On the occasion of the Independents exhibition, a small magazine, The Blind Man, was published by Duchamp and his friends Henri-Pierre Roché and Beatrice Wood. Its second issue (May 1917) is largely devoted to the refusal of Fountain. It contains an article by Louise Norton, with the ironic title ‘Buddha of the Bathroom’, referring to the beauty that people see in the ‘chaste’ form of the urinal, and raises the question of the artist’s intention. In answer to the supposed question whether Mr. Mutt is serious or joking, the author states: ‘Perhaps he is both! Is it not possible?’ The urinal has nothing to do with a Buddha, but the author decided to place an inappropriate title above her article (‘a neutral title that will please none’) – which is typically Duchamp. The whole article exudes the spirit of Duchamp, and this goes in fact for the entire issue, although it had no textual contribution included under his own name. The cover does prominently show a painting from him from 1914 (Chocolate Grinder No. 2).

Fountain has nothing to do with a Buddha, Madonna or any other religious image – besides the aesthetic form reference that some make – but Elsa’s God neither – apart from the question how meaningful such a comparison is, because those religious form references were only made after submitting the urinal (by whomever). Apart from these alleged references, God is in itself an impressive work in which Elsa provocatively connects the concept of God with the sewerage system.

male – female

The male function of the urinal would suit Elsa, since she played with male/female identities by exhibiting an androgynous behavior. The same goes for Duchamp, who also played with sexual identity: a few years later he invented Rrose Sélavy as his female alter ego. Moreover, the urinal can also be seen as a vulva. Duchamp was often working on representing a problematic sexuality, especially concerning frustrations of men who don’t seem to be able to have sexual access to women – see his main work ‘The Large Glass’, The Bride Stripped Bare by her Bachelors, Even (1915-1923). A cryptic note by Duchamp from 1914 shows: ‘On n’a que: pour femelle la pissotière et on en vit’ (‘for female there is only the pissoir and one lives by it); ‘en vit’ sounds like ‘envie’: lust. A typical Duchampian pun.

Philadelphia

Richard Mutt would be from Philadelphia and Elsa was living (or trying to) in Philadelphia at the time. However, whether the urinal was sent from Philadelphia is questionable, and moreover a falsely specified residence would be in line with Duchamp’s deception tactics.

conspiracy

Gammel suggests that Elsa could have asked the artist Charles Demuth from Philadelphia to help her – he regularly commuted between Philadelphia and New York – but that’s impossible, because he was in Duchamp’s conspiracy (see below).

young woman

Could Elsa have been in the Duchamp conspiracy? No, because in the correspondence and diary entries of people from Duchamp’s circles, Elsa is never mentioned in connection with the exhibition or the urinal. She was also not involved with The Blind Man, Duchamp’s friends Beatrice Wood and Louise Norton certainly were. Moreover, in his letter Stieglitz mentions ‘a young woman’ – Elsa was 42 years old at the time, which can hardly be called young. Louise Norton was 28, Beatrice Wood 24.

handwriting

The signature ‘R. Mutt’ would be in Elsa’s handwriting. That’s not right, just look at her Rs: the right leg of the R is always facing right, horizontally. On the urinal it is downwards. Her Ms have round arches, the Mutt M is angular. The handwriting, on the other hand, is quite similar to that of Duchamp.

Armut

Gammel proposes more associations in her attempt to attribute Fountain to Elsa: ‘R. Mutt’ would refer to the German word ‘Armut’, poverty, or to ’Mutter’, mother. Elsa often lived in poverty, and she had felt much affection for her unhappy mother. The word ‘mutt’ could refer to the mongrel dogs she used to take along, or to a ‘muttonhead’, or to her much used swear word ‘shitmutt’.  However, Elsa is not known to have worked on such word derivations (R. Mutt = Armutt/Mutter), which on the contrary was typically Duchamp. Duchamp provided (albeit much later) the connection with J.L. Mott Iron Works, in combination with the popular cartoon characters ‘Mutt and Jeff’. ‘Richard’ is – as stated by Duchamp himself – a reference to the French (derogatory) word ‘richard’ for a rich person. 

recognition

Elsa felt an artistical kinship to Duchamp, but could not reach his level of recognition. With the submission of the urinal, she could have performed a Duchamp-like act and put herself on the map. Couldn’t she have just used her own name without risk? She was not averse to a scandal, and stood out for her direct and provocative behaviour. Moreover, because of the rejection she could have demanded compensation – she always lacked money. But perhaps the most important thing: Elsa, not modest and looking for recognition, has never alluded to the idea that she had been the creator of Fountain.

address and telephone number

Here are some more arguments that point to the Duchamp conspiracy: on the Fountain-photo you can see the entrance label, hanging on the bracket on the left. The name ‘Richard Mutt’ is written on it twice, and also an address. Louise Norton lived at that address. The artist Charles Demuth gave extra publicity to the affair by writing to Henry McBride, art critic of The Sun, informing him that ‘one of our friends’ had submitted this work and whether McBride wanted to publish about it. In a PS, Demuth added that for more information Marcel Duchamp could be called (with Duchamp’s telephone number), or ‘Richard Mutte’, with Louise Norton’s phone number. Louise Norton was clearly in the conspiracy.

showroom

Gammel cs. state that Duchamp could not have bought the urinal at the J.L. Mott Iron Works establishment on 5^th Avenue in New York since that was only a showroom. In principle, no items were sold there. But who knows if Duchamp & Co. did not manage to take a urinal from there after all? They also state that the ‘Bedfordshire’ model would not have been available at Mott’s. The Mott company indeed did not produce that model, but it did have urinals from other manufacturers in its range. The Bedfordshire model was supplied by Trenton Potteries in Trenton, New Jersey, which was sold by Mott.

hygiene

An additional problem is that, at that time, plumbing fixtures were, as a rule, only sold to authorized plumbers, because of the hygienic conditions in certain New York neighbourhoods. Duchamp & Co. were not plumbers and could, according to this directive, not have acquired a urinal. But, with their request, they could have emphasized a joke, or could have acquired a rejected copy from Mott’s or any other plumbing store.

fountain

According to some critics Duchamp would not have come up with the title ‘Fountain’ himself, but would have taken it from a review in the New York Herald. But the word ‘Fountain’ is (partly) visible as title on the entrance label. Moreover, this title fits very well (the Duchamp way) with the tilted urinal, which in connection with the ‘Fountain’ title immediately changes its function, namely in a fountain: from a receiver to a giver of liquids.

diary

A few days before the opening of the show at the Independents, Beatrice Wood mentions a discussion with Roché about ‘”Richard Mutt’s” exhibition’ in her diary. This is a strong indication for her involvement in the Richard Mutt conspiracy.

facts

There are facts, and there are considerations that can lead to plausible conclusions. These facts are: the letter that Stieglitz wrote to O’Keeffe on April 19^th, in which he mentioned some people involved; the label on the urinal with the address of Louise Norton; Charles Demuth’s letter to art critic Henry McBride, with Duchamp’s phone number and Louise Norton’s phone number for Richard Mutt; the absence of Elsa in The Blind Man and in all correspondence and diary entries about Fountain; the lack of any message from Elsa herself concerning the urinal. These facts alone make Elsa von Freytag-Loringhoven’s involvement in Fountain virtually impossible.

Thanks Pieter de Nijs for editorial advice.

Barones Elsa & antisemitisme

Uit mijn vorige blogposts over ‘dada-barones’ Elsa von Freytag-Loringhoven komen haar kunstenaarschap, haar eigenzinnigheid, felheid, directheid, humor, tragiek en ‘dadaïstische’ anti-houding naar voren. Zij was tegen het establishment, tegen de gevestigde kunstwereld en had een cynische houding tegenover religie (zie ‘Holy Skirts’ in mijn vorige stukje). Nu over haar antisemitisme.

Was barones Elsa antisemitisch? Ja, ervan uitgaande dat je antisemitisme ruimer definieert dan ‘jodenhaat’, dus ook als stereotypering van Joden. Maar dat ‘ja’ moet bij Elsa genuanceerd worden, in de context van tijd en plaats. En in die van haar meer algemene anti-houding. Elsa kon mensen op ‘typisch Joodse’ kenmerken beoordelen, of het nu ging om het ‘oriëntaalse’ (grote) geslachtsdeel van een Joodse minnaar, of om bepaald gedrag. Ze maakte ook onderscheid tussen Amerikaanse en Europese Joden.

Tailend of Mistake

In haar gedicht ‘Tailend of Mistake: America’ (ingezonden voor The Little Review, ongepubliceerd, ca. 1920-1923) heeft ze het over ‘New-Zion-York’, terwijl ze in hetzelfde gedicht ook het christendom beschimpt. Ik laat dit gedicht in z’n geheel zien, omdat ze zo lekker tekeergaat.

TAILEND OF MISTAKE: AMERICA 

In this rushing – crushing – exhilarating time of universal revel – alteration – by logic’s omnipotency “putting things to right” – housecleaning – vigorous relentless – husbandry – – in New-Zion-York – – “Holy Communion” is served “soft – soft – soft” to softies – (Christians)
Excruciating pertinency! Jo-ho-ha-jeeee!
Omnipotency – unerring – unmasking consumptive – assumptive “softie Susie’s” impotence.
Malted Milkshake – haloflavor – for humble bastard cripple – Coca-Cola for bully drummer of second-hand misfit religious pants.
(Jesus Christ!)
Tailend-of-mistake – America’s “Kykianity”!

Ain’t life lark?
Very!
Keening dizzy high!
Follow agile –
Foul dumb on deaf feet
Croak on “Genickstarre – ”
Such is larklife – today!
Ja heeeeeeeeeeeeeeee!

Duidelijk anti-religie- en anti-Amerika. Het jodendom en het christendom moeten het beide ontgelden – ze vormen ‘het staartje van een vergissing’ van Amerika. Dit illustreert ze nog eens met haar samengestelde (portmanteau) woord ‘Kykianity’: een samenvoeging van ‘kyke’ met Christianity. ‘Kyke’ of ‘kike’ is een denigrerende benaming voor Jood.

Spiritual Pass

Het christendom heeft Elsa in meerdere gedichten op de hak genomen. In ‘Spiritual Pass’ (ca. 1920-1924, ongepubliceerd) gaat ze daarin behoorlijk ver. Jezus Christus wordt grof beledigd – ook als Jood.

SPIRITUAL PASS

To:
Mr. Ditched-Hitched saint.
Origin of name:
(Ditched by culture – sense
Hitched to cross job – dense) 

Trade:
Sign painter.
General description:
Obscure parentage
Not so profound – as to not
Expose hebrewsusie (common:
Jesus) in mesh mess’ mess mesh.
Wandering kyk – at present
Bumming through cross – dross –
United – States only union:
Crucifixion.
Hands – feet – abdominal organs
Marked:
Insufficient
Evasive thornimpaled smile
Vacant smirk
Befuddled lisp.
Behold: pitiful spectacle!
I wash my hands of this idiot. 

Signed:
Dictator Pontius Elsius Pilatus

In deze ‘spirituele passage’ wordt Jezus – ‘afgedankt door de cultuur, met een klus om aan het kruis vastgemaakt te worden’ – neergezet als ‘sign painter’, een schilder van tekens of symbolen (het kruis, lijkt me), bovendien van obscure afkomst (verwijzend naar de ‘onbevlekte ontvangenis’ van Maria); ‘hebrewsusie’ zal denigrerend ten opzichte van Joden bedoeld zijn, al kan ik ‘susie’ hier niet goed thuisbrengen – mogelijk ook een taalspelletje met de ‘sus’ uit ‘Jesus’. ‘Wandering kyk’: denigrerende benaming voor de mythische Wandelende Jood. De Kruisiging (‘Crucifixion’) is het enige wat de Verenigde Staten verenigt, meent Elsa. De handen, voeten en buikorganen van de gekruisigde zijn kennelijk in haar ogen onvoldoende ‘gemerkt’ (verwond). Haar verbeelding van zijn gezichtsuitdrukkingen is ronduit grof. Ze vindt het al met al maar een deerniswekkend spektakel. Getekend: Dictator Pontius ‘Elsius’ Pilatus.

Hamlet of Wedding-Ring

In The Little Review van maart 1921 is een lange tekst van Elsa von Freytag-Loringhoven opgenomen, getiteld ‘Thee I Call “Hamlet of Wedding-Ring”’. Dit blijkt het eerste deel te zijn van een pittige kritiek op William Carlos Williams’ boek van persoonlijke, poëtische beschouwingen Kora in Hell: Improvisations. Het tweede deel verscheen in het volgende nummer, een half jaar later. In dit lange epistel, als altijd in haar eigenzinnige en onnavolgbare poëtische stijl geschreven, heeft Elsa meer te zeggen over Joden, althans, in een bepaald gedeelte van haar stuk (de laatste passage van deel I en het begin van deel II). Daarin stelt ze aan de ene kant dat Amerikaanse Joden en niet-Joden elkaar niet in de weg zitten, terwijl in Europa een wederzijdse afkeer tussen christenen en joden zou bestaan; aan de andere kant meent ze dat de ‘ongewortelde’ Joden in het algemeen – altijd ‘parasieten’ op vreemde bodem – alleen maar leegte en gebrek aan hoop en zelfrespect ontwikkelen, met zelfzuchtig, tactloos en schaamteloos gedrag als gevolg.

rancune

Inhoudelijke kritiek op Williams’ boek is grotendeels tussen de regels door te lezen: ze vindt zijn bespiegelingen gekunsteld en de meer pessimistische passages in het boek een belediging voor het leven met al zijn zegeningen en tekortkomingen, met al zijn liefde en haat – pessimisme dat ook kenmerkend voor Joden zou zijn. Maar verder lees ik vooral een kritische, mede door rancune ingegeven benadering van de persoon en (verlangde) minnaar Williams zelf: ze vindt hem een slapjanus, onrijp en onzeker (vandaar de verwijzing naar de Hamlet van Shakespeare), would-be stoer, would-be kunstenaar; een middelmatige amateur; iemand die de ware kunst – in haar optiek een extatische roes – bevuilt. In het circus van de kunst (een vergelijking die Williams zelf in zijn boek maakt) is hij slechts een mislukte trainer van circusvlooien, een oppervlakkige Amerikaan zonder culturele traditie, die eigenlijk meer een brave familieman is – behalve dat hij in dronken buien nu en dan zijn vrouw mishandelt – dan iemand die daadwerkelijk avontuurlijk het leven omarmt.

atavistisch

Het jodendom wordt erbij gesleept om Williams met zijn vermeende Joodse karaktertrekken harder te treffen. Williams was niet joods, al had hij waarschijnlijk wel joodse roots van moederskant (naast Puerto Ricaanse, Franse, Duitse en Spaanse) – ze schrijft: ‘atavistically handicapped by Jewish family tradition’ (atavistisch: een verdwenen erfelijke eigenschap komt na meerdere generaties opeens weer tevoorschijn). Kortom, de W.C. Williams van Kora in Hell is niet de ‘W.C.’ die Elsa persoonlijk kent, en daar sleept zij de cultuurloze Amerikanen, het christendom en het jodendom met de haren bij. Haar buitensporig kritische stuk wordt als een van de meest spraakmakende bijdragen in de geschiedenis van The Little Review gezien.

boksbal

Of Elsa daadwerkelijk een affaire met William Carlos Williams heeft gehad, blijft onzeker. Hij had in elk geval op een bepaald moment geen zin meer in ‘that damned woman’, die hem in haar avances nogal agressief benaderde. Hij kreeg de schrik van zijn leven toen zij hem eens onder valse voorwendselen (‘noodgeval’ – hij was dokter) bij zijn auto opwachtte en hem van achteren bij zijn arm greep, wat escaleerde tot een klap in zijn nek. Kort daarna moet hij in paniek een boksbal in huis hebben gehaald om zich in de toekomst beter tegen haar te kunnen verdedigen. Bij hun eerstvolgende ontmoeting greep hij zijn kans en gaf haar een harde stomp in het gezicht.
Maar dit terzijde.

Ook terzijde: over deze affaire Elsa-W.C. Williams kon Ezra Pound niet nalaten – onder het pseudoniem Abel Sanders – een melig, dadaïstisch gedicht in The Little Review te publiceren, meteen achter deel 2 van Elsa’s anti-WCW-epistel. Het begint zo:

To Bill Williams and Else von Johann Wolfgang Loringhoven y Fulano
Codsway     bugwash
Bill’s way    backwash
FreytagElse ¾arf n’arf
Billy Sunday one harf Kaiser Bill one harf
Elseharf Suntag, Billsharf Freitag
Brot wit thranen,     con plaisir ou con patate       pomodoro
[…]

En zo gaat het nog even door. Overigens staat van deze ‘Abel Sanders’ op dezelfde pagina rechtsonder, op z’n kant:

dada / deada / what is deader / than dada

paplepel

Was barones Elsa geobsedeerd door Joden of het jodendom? Ja dus, in zekere mate, maar aan de andere kant liep ze haar vooroordelen niet continu te ventileren – in de rest van haar gedichten en teksten verwijst zij niet of nauwelijks naar de ‘Joodse kwestie’. Zij was ook geen Jodenhaatster, zij had Joodse minnaars en ging om met Joodse kunstenaars, al sluit dat antisemitisme natuurlijk niet uit. Maar van kinds af aan was zij gewend aan antisemitisme. Het militaristische Pruisen waar Elsa opgroeide was sterk nationalistisch en antisemitisch. Thuis en op school waren vooroordelen over Joden gemeengoed. Antisemitisme was er bij Elsa dus met de paplepel ingegoten. In de modernistische kringen in München, waarin Elsa eind negentiende eeuw verkeerde, bevonden zich een paar schrijvers met antisemitische opvattingen (o.a. Ludwig Klages en Alfred Schuler).

Vooroordelen over Joden en andere volken of rassen waren in de eerste decennia van de twintigste eeuw – in de christelijk-westerse wereld – relatief wijder verbreid dan in de huidige tijd, in samenhang met de historische (sociale, politieke en culturele) omstandigheden. Bovendien: Elsa integreerde zelf als immigrant vrij snel in een cultuur van meerdere volken, rassen en religies. Voor haar waren er geen drempels in de omgang met mensen met een andere culturele of raciale achtergrond.

Antisemitisme of stereotypering van Joden kwam overigens ook voor bij contemporaine modernistische schrijvers in Amerika zoals F. Scott Fitzgerald, T.S. Eliot en Ezra Pound. Pound, rond 1920-1922 een invloedrijke stem bij The Little Review, sympathiseerde in de jaren dertig steeds meer met het Italiaanse fascisme en het bijbehorende antisemitisme (hij was inmiddels naar Italië verhuisd) en betuigde openlijk steun aan Mussolini en later ook aan Hitler.

anti-alles

Barones Elsa’s antisemitisme valt natuurlijk niet goed te praten. Maar enige relativering – naast de ‘paplepel’ – is op zijn plaats, ook omdat zij tegen álles tekeerging: tegen geloofsuitingen, tegen volken. Zij haatte het christendom, zij haatte het Pruisische, ‘Teutoonse’ volk waar zij zelf uit voortkwam, zij haatte het puriteinse Amerika en de oppervlakkige, cultuurloze Amerikanen. Zij haatte de commerciële kunstwereld. Zij was anti-bourgeois, zij was dada. Met haar uitdagende uitdossingen, haar vrije kunstopvattingen, haar vrije moraal en provocerende gedrag plaatste zij zichzelf buiten de samenleving, met een continue dreiging om zelf gediscrimineerd en daadwerkelijk opgepakt te worden.

dood

Elsa’s anti-houding en compromisloosheid leidden ook tot haar voortdurende staat van armoede en toenemende depressies, en daarmee indirect tot haar (vermoedelijk zelfgekozen) dood. Djuna Barnes (zie mijn vorige stukje) had gezorgd voor publicatie van enkele van Elsa’s gedichten in Parijs; zij schreef meteen na haar dood een in memoriam dat zij vergezelde van passages uit brieven van Elsa die over zelfmoord gaan; zij had opdracht gegeven voor Elsa’s dodenmasker en een foto daarvan gepubliceerd.

Barones Elsa was in veel van haar gedichten – wars van sentiment – met de dood bezig. Een kort en krachtig gedicht is ‘STANDPOINT’ (ca. 1925, ongepubliceerd):

There is but one safe charm in life: distance.
How charming safe is death.

Elsa von Freytag-Loringhoven (Swinemünde 1874-1927 Parijs)

Literatuur, o.a.:

Irene Gammel & Suzanne Zelazo (ed.), Body Sweats. The Uncensored Writings of Elsa von Freytag-Loringhoven, Cambridge, MA (MIT Press), 2011
Irene Gammel, Baroness Elsa. Gender, Dada, and Everyday Modernity. A Cultural Biography. Cambridge, MA, London, UK (MIT Press), 2002
The Little Review 1914-1922, Modernist Journals Project
Baroness Elsa von Freytag-Loringhoven Digital Libraries, University of Maryland Libraries: het barones Elsa-archief met manuscripten van meerdere gedichten in meerdere versies
In Transition: Selected Poems by the Baroness Elsa von Freytag-Loringhoven. University of Maryland Libraries. Meer gedichten
William Carlos Williams, Kora in Hell: Improvisations. Boston (The Four Seas Company), 1920: downloads

 

Barones Elsa’s gedichten & The Little Review (2)

Deel 2 over de poëzie van de bizarre ‘Dada-Barones’ Elsa von Freytag-Loringhoven. In dit stukje komt vooral de veelzijdigheid van haar poëzie naar voren – van het gebruik van bestaand tekstmateriaal (gevonden zinnetjes, reclame, leuzen) tot klankgedichten en visuele poëzie, en inhoudelijk van persoonlijke observaties en beschouwingen tot sarcastische religiehaat. Aan het eind van dit stukje – als toetje – een hilarisch scheetgedicht.

Verder over The Little Review, dat zijn onafhankelijke toon begin 1921 moest aanpassen na een verloren proces over zogenaamd onfatsoenlijke passages in een episode van James Joyce’s Ulysses, waarna ook nog maar weinig van de barones in het blad werd opgenomen.

visuele poëzie

Een aantal van haar gedichten, die ze in de regel handgeschreven aanleverde, heeft Elsa geïllustreerd (zoals ‘Graveyard Surrounding Nunnery’ in mijn vorige stukje) – in veel gevallen als een gelijkwaardige combinatie van tekst en beeld. Hierbij een paar voorbeelden.

kant-en-klaar

Net als in haar assemblages en kostuums maakt zij ook in een aantal van haar gedichten gebruik van gevonden, kant-en-klaar materiaal. In het lange ‘SUBJOYRIDE’ (ingezonden voor The Little Review, ongepubliceerd, ca. 1920-1922) verbeeldt zij haar tochten door de stad door reclames, slogans en gespreksflarden die zij onderweg tegenkomt op te pikken en ons in het gezicht te slingeren. De snelle indrukken van de stad en de metro (SUBway) en het genoegen van de ritten (JOY-RIDE/JOYRIDE) – ook: genoegen van het dichten, genoegen van het spelen met reclames, met het nieuwe, vooral op de vrouw gerichte consumentisme – spatten van het gedicht af. Het begint al veelbetekenend:

SUBJOYRIDE

READY-TO-WEAR –
AMERICAN SOUL POETRY.
(THE RIGHT KIND)

Met veel humor koppelt ze diverse commerciële producten aan elkaar en voorziet die van eigenzinnige, absurde aanbevelingen.

[…]
Ah – madam –
That is a secret Pep-O-Mint –
Will you try it –
To the last drop?
[…]
Lighted Chicklets wheels and
Axel – carrying Royal
Lux Kamel hands off the
Better Bologna beauty –
Get this straight – Wrigley’s
Pinaud’s heels for the wise –
Nothing so Pepsodent – soothing –
Pussy Willow – kept clean
With Philadelphia Cream
Cheese.
[…]
Wake up your passengers –
Large and small – to ride
On pins – dirty erasers and
Knives
These 3 Graces operate slot
For 5 cents.
Don’t envy Aunt Jemima’s
Self raising Cracker Jack
Laxative knitted chemise
With that chocolaty
Taste – use Pickles in Pattern
Follow Green Lions.

Wat Elsa in deze ‘Ready-To-Wear American Soul Poetry’ doet is zowel toe-eigenen als parodiëren van bestaande commerciële producten, merknamen, reclame en slogans. Ze geeft haar eigen draai aan reclames en teksten die ze tegenkomt en vervreemdt ze zo van hun oorspronkelijke boodschap.

klankgedichten

Of barones Elsa de klankgedichten (bestaande uit abstracte, betekenisloze woorden) van de dadaïst Hugo Ball uit 1916 gezien had (‘Gadji Beri Bimba’/’Karawane’), is niet bekend. Maar het is niet ondenkbaar dat ze bekend was met klankgedichten van Else Lasker-Schüler, Paul Scheerbart en Christian Morgenstern, van eind 19^e, begin 20^e eeuw – in die tijd verkeerde zij in de modernistische literaire- en kunstkringen van Berlijn en München.

Elsa schreef tussen 1920 en 1925 ook klankgedichten. In elk geval drie volledige, ‘echte’, klankgedichten en een aantal gedeeltelijke. Hierbij het begin en eind van ‘KLINK – HRATZVENGA’, dat in maart 1920 in The Little Review gepubliceerd werd.

KLINK – HRATZVENGA
(DEATHWAIL)

NARIN – TZARISSAMANILI
(HE IS DEAD!)

Ildrich mitzdonja – astatootch
Ninj – iffe kniek –
Ninj – iffe kniek
Arr – karr –
Arrkarr – barr –
Arr –
Arrkarr –
Mardar
Mar – dóórde – dar –

Mardoodaar!!!

[…]

Vrmbbbjjj – sh – –
Ooh!!!
Vrmbbjjj – sh – sh –
Sh – sh –
Vrmm.

De klankgedichten zijn op dezelfde manier opgebouwd als haar andere gedichten, en hebben dezelfde expressiviteit. Ze zouden haar ‘gewone’ (Engelse of Duitse) gedichten in een fantasietaal kunnen zijn. Fonetisch lijken ze trouwens eerder Duits dan Engels. Ze hebben wel titels of subtitels in het Engels, waardoor ze bij voorbaat al een zekere betekenis hebben meegekregen. Verwijzingen naar de werkelijkheid lijken er ook in te zitten: ‘Tzarissamanili’ zou naar tsaar (of – wie weet – naar Tristan Tzara) kunnen verwijzen, en ‘Mardar’, ‘Mar–dóórde–dar’, ‘Mardoodaar’ naar Mörder of murderer, moordenaar – het is tenslotte een klaagzang over een overledene, mogelijk haar man baron Leopold, die na een krijgsgevangenschap van vier jaar zelfmoord pleegde. Dit gedicht werd samen met haar Duitse gedicht ‘Irrender König’, dat gewijd was aan Leopold, in The Little Review gepubliceerd. Ik vind dit, en ook haar andere klankgedichten, zeer sterk, spannend zelfs. Haar spel met ‘woorden’ – zoals ze herhalingen en variaties toepast, en op uitgewogen plekken uitroeptekens, vraagtekens en streepjes plaatst – is geraffineerd (het volledige gedicht in The Little Review hier).

In 1920 wordt relatief veel van Elsa in The Little Review gepubliceerd. In het juli-augustusnummer het aan haar moeder gewijde gedicht ‘Marie Ida Sequence’ en ‘Holy Skirts’, waarin zij het sexloze leven van nonnen hekelt en daarmee het christendom belachelijk maakt (zie verderop), plus haar beschouwing ‘”The Modest Woman”’, een felle reactie op een ingezonden brief (met dezelfde titel) waarin James Joyce’s Ulysses als te obsceen bekritiseerd werd. Elsa trekt van leer tegen de onbeschaafde, luidruchtige, cultuurloze, snel rijk geworden Amerikanen achter hun decente uiterlijk – zoals vrouwen met overdreven lange rokken – tegenover cultureel onderlegde Europeanen zoals Joyce.

In het september-decembernummer zeven gedichten die grotendeels over erotisch verlangen gaan en een gedicht in het Duits gericht aan haar (kwaadaardige) vader, ‘Das Finstere Meer (An Vater)’. In dit nummer is ook voor het laatst een aflevering van Ulysses gepubliceerd.

Ulysses

Vaste medewerkers aan The Little Review waren onder anderen de eerdergenoemde W.C. Williams (door Elsa ‘W.C.’ genoemd), Ezra Pound en James Joyce, wiens roman Ulysses er vanaf maart 1918 maandelijks in werd gepubliceerd, als feuilleton. The Little Review werd nauwlettend in de gaten gehouden door het Amerikaanse postbedrijf, dat elk nummer op inhoud screende. Ging de inhoud de heersende, reactionaire fatsoensnormen te buiten, dan werden alle vindbare exemplaren van het betreffende nummer in beslag genomen en verbrand. Dat gebeurde met een paar nummers, maar één nummer leidde begin 1921 tot een proces, dat door het blad werd verloren. Aanleiding was een episode van Ulysses (‘Nausicaa’), waarin het hoofdpersonage, Leopold Bloom, van een afstand naar een meisje op het strand kijkt, dat achteroverleunend van vuurwerk geniet. De erotische verlangens en handelingen van Bloom worden suggestief – maar nergens expliciet – verwoord. Het nummer werd onder de aandacht gebracht van de voorzitter van de conservatieve fatsoensclub The New York Society for the Suppression of Vice, John Sumner, die de uitgevers van The Little Review (Margaret Anderson en Jane Heap) liet arresteren. Ze werden veroordeeld tot een geldboete en het staken van de verdere publicatie van Ulysses. In de volgende nummers werd Joyce nog verdedigd, maar de strijdbare slogan op de cover van het blad, ‘Making no compromise with the public taste’, werd voortaan weggelaten.

repressie

In New York was tijdens de oorlog een steeds fanatieker reactionair en repressief klimaat ontstaan. Alles wat afweek van de conservatieve normen (homoseksualiteit, afwijkend gedrag in het openbaar, een vrije seksuele moraal, anti-oorlogsgezindheid) werd door de puriteinse en patriottische New York Society for the Suppression of Vice te lijf gegaan en zo mogelijk onschadelijk gemaakt (opgesloten of naar het front gestuurd). Theaters, badhuizen en gay bars werden uitgekamd op homo’s; theater- en cabaretvoorstellingen gecensureerd. Ook barones Elsa werd regelmatig opgepakt, niet alleen voor winkeldiefstallen, maar ook vanwege haar extreem ongewone voorkomen en gedrag, waarmee ze verdacht werd van spionage – ze was per slot van rekening ook nog eens Duitse, de vijand!

Holy Skirts

Barones Elsa ging werkelijk tegen alles tekeer: mannen die haar hadden afgewezen, vriendinnen die haar hadden laten zitten, zichzelf (armoede, afwijzingen, miskenning), kerk en religie (christendom, jodendom – hierover later meer), Amerikaanse cultuurbarbaren (al vindt ze het ontbreken van culturele ballast in Amerika – en in plaats daarvan de actieve no-nonsense mentaliteit van de Amerikanen – ook juist bevrijdend), de kleinburgerlijkheid, de hypocrisie, het Pruisische, ‘Teutoonse’ volk waaruit zij zelf afkomstig was, de Duitse taal en nog veel meer, vaak in een cynische toon – dus in feite totaal dadaïstisch.

Haar religiehaat komt sterk naar voren in het al genoemde ‘HOLY SKIRTS’ (The Little Review, jul-aug. 1920). Hierbij het begin en een paar strofen:

Thought about holy skirts – to tune of “Wheels are growing on rosebushes.” Beneath immovable – carved skirt of forbidding sexlessness – over pavement shoving – gliding – nuns have wheels.

Undisputedly! Since – beneath skirts – they are not human! Kept carefully empty cars – running over religious track – local – express – according to velocity of holiness through pious steam – up to heaven!

[…]

Why here?
What here for –?
To good? ah –!? hurry – speed up – run amuck – jump – beat it!
farewell! fare–thee–well – good-bye! bye!
ah – bye-ye-ye!

We – of this earth – like this earth!
make heaven here –
take steps here –
to possess bearing hereafter –
dignity.

[…]

(Het hele gedicht in The Little Review hier)

De vrouwelijke machinerie onder de rokken van de nonnen is ontmenselijkt, heeft wielen die met heilige snelheid op weg zijn naar de hemel. Wat gaan ze daar doen? Natuurlijk: een seksueel hoogtepunt beleven met die ‘old son of gun – old acquaintance!’. Maar wat doen ze dan op aarde? Want wij op aarde houden van de aarde, wij maken de hemel wel hier op aarde, dus de groeten, tabee.

clever fakers

The Little Review, oorspronkelijk een maandblad, verscheen nog maar een paar keer per jaar. Margaret Anderson vertrok in 1921 – evenals Duchamp, Man Ray en vele andere kunstvrienden – naar Parijs en liet de redactie over aan haar collega en inmiddels ex-geliefde Jane Heap. Van Elsa von Freytag-Loringhoven werden tussen eind 1920 en eind 1922 geen gedichten gepubliceerd. Ezra Pound kreeg als buitenlandredacteur meer invloed op het blad en stelde voor Francis Picabia als nieuwe buitenlandredacteur aan te stellen. Picabia stelde het voorjaarsnummer van 1922 samen. Een schitterend nummer met werk van o.a. Picabia zelf (veel beeld en tekst), Apollinaire, Gertrude Stein, Tzara, Cocteau, Mistinguett, Ribemont-Dessaignes. In dit nummer ook Jane Heaps verdediging van DADA en de barones.

Het najaarsnummer van 1922 is gewijd aan de kunstenaar Joseph Stella. Elsa was behoorlijk pissig over de nieuwe, degelijkere en veiligere koers die The Little Review was gaan varen en ging in haar eigenzinnige poëtische stijl flink tekeer over Stella – hij zou meer zakenman dan kunstenaar zijn. Bovendien waren in deze nummers vooral mannen vertegenwoordigd, in haar ogen Duchamp-protégés die ze ‘clever fakers’ noemde. Ze voelde zich zwaar miskend en liet daarover geen misverstand bestaan bij Anderson en Heap.

Uit deze periode zijn veel van Elsa’s gedichten in manuscriptvorm bewaard gebleven, en hieruit blijkt ook dat meestal meerdere versies van haar gedichten bestaan, vaak zes of zeven, soms wel achttien, waarbij ze passages wegliet of toevoegde, titels veranderde etc.

Duits

Interessant is dat van meerdere gedichten ook versies in het Duits bestaan. Dat kunnen oudere gedichten zijn, van vóór Amerika, die ze later zelf vertaalde. Maar het kunnen ook latere gedichten zijn die ze zowel in het Duits als in het Engels schreef. Veelzeggend is, dat zij ook in haar Duitse gedichten grammaticale elementen (lidwoorden, voornaamwoorden, voorzetsels e.d.) schrapte om die gedichten kernachtiger te maken. Overigens vond ze het Engels veel beter en eleganter klinken dan het Duits, dat ze maar een lompe taal vond (behalve op het hoogste niveau als bij Goethe; “wat een vloek om als Duitse geboren te zijn!” schreef ze vanuit Duitsland in een aantekening aan Djuna Barnes bij haar gedicht ‘Falleve’, ca. 1923-1924). Terzijde: of haar regelmatige cannabisgebruik nog invloed had op haar creativiteit – dat wordt door sommigen wel verondersteld.

Claude McKay

Vanaf najaar 1921 bezocht Elsa regelmatig het kantoor van het linksradicale tijdschrift The Liberator, waar de Jamaicaanse dichter Claude McKay mede-uitgever was. Bij een van die bezoeken droeg ze haar gedicht ‘Dornröschen (Thistlerose)’ voor. Ik zou graag weten hoe ze haar gedichten voordroeg, maar ik stel me een uitbundige theatrale performance voor, met haar rauwe zware stem, en expressief als haar gedichten zelf. McKay was in elk geval zo onder de indruk, dat hij het gedicht in januari 1922 in The Liberator opnam.

Djuna Barnes

Een belangrijke steun en toeverlaat was schrijfster-journaliste Djuna Barnes, eveneens uit de kringen van The Little Review – bohemien, vrije moraal, biseksueel. Zij bleef Elsa moreel en financieel steunen, ook nadat Elsa Amerika had verlaten voor Berlijn en ten slotte Parijs. Zij zorgde voor publicatie van enkele van haar latere gedichten. Zij werkte gedurende een groot deel van haar leven aan de bundeling van Elsa’s gedichten en aan haar biografie, die zij beide niet meer heeft voltooid. Zij beheerde de nalatenschap van alle bewaarde manuscripten van barones Elsa, die later werd overgedragen aan de bibliotheek van de University of Maryland. In Barnes’ roman Nightwood (1936) krijgt Elsa een centrale rol toebedeeld.

Van Elsa von Freytag-Loringhoven verschenen in Parijs nog gedichten in (onder andere) de internationale literaire tijdschriften the transatlantic review (1924, dus voordat Elsa zelf naar Parijs was vertrokken) en transition (ook in Parijs opgericht, 1927). In dit laatste blad schreef Djuna Barnes een in memoriam over Elsa, samen met enkele fragmenten uit Elsa’s brieven die over zelfmoord gaan (jan. 1928), en publiceerde zij een foto van Elsa’s dodenmasker (feb. 1928), dat Barnes had laten maken.

antisemitisch?

Ten slotte: was barones Elsa antisemitisch? Ja. Maar dat ‘ja’ moet genuanceerd worden, in de context van tijd en plaats. Hierover meer in het volgende stukje.

TOETJE

KINDLY 

Inspired by J.J.’s “Ulysses”

And God spoke kindly to mine heart –
So kindly spoke He to mine heart –
He said: “Thou art allowed to fart!”                         (f–)*
So kindly spoke He to mine heart.

And God spoke kindly to mine fart –                        (f–)
So kindly spoke He to mine fart –                            (f–)
He said: “Comest from a farting heart!”                   (f–ing)
So kindly spoke He to mine fart.                             (f–)

He said:
“I made –
The foreparts
And the hinderparts –
I made the farts –                                                  (f–)
I made the hearts – – –
I am grand master of the arts!”

He said:
“Ahee!
I made the oyster shit the pearl –                             (sh–t)
I made the boy to screw the girl!”                             (sc–w)
Said He.

*As it can be printed should there arise any objection to candidness.

(ca. 1920-1924)

Literatuur, o.a.:

Irene Gammel & Suzanne Zelazo (ed.), Body Sweats. The Uncensored Writings of Elsa von Freytag-Loringhoven, Cambridge, MA (MIT Press), 2011
Irene Gammel, Baroness Elsa. Gender, Dada, and Everyday Modernity. A Cultural Biography. Cambridge, MA, London, UK (MIT Press), 2002
The Little Review 1914-1922
Kimberly Lamm, ‘Readymade Baroness. The gendered language of Dadaist dress’ Jacket2, 2 juni 2011
Tanya Clement,’The Baroness in little magazine history’, Jacket2, 5 mei 2011
University of Maryland Library: het barones Elsa-archief met manuscripten van meerdere gedichten in meerdere versies
UML (barones Elsa-archief) meer gedichten